— Ды чаму ж правы?
І сапраўды, чаму правы? Чаму я заўсёды першым узуваю левы туфель?
— Літары туды глядзяць.
— А-а.
РАЗДЗЕЛ III ДАМЫ, МАНАХІ І ПАРШЫВЫ БЕЛАРУСКІ РАМАНТЫЗМ
У адказ на званок з глыбіні кватэры даляцеў, набліжаючыся, гарматны сабачы брэх.
— Ганец да скарбніка Мар'яна, — сказаў я.
Два тыгравыя догі, кожны з добрую цялушку, пазнаўшы мяне, са свістам замалацілі тоўстымі ля кораня хвастамі.
— Эльма! Эдгар! На месца, слінцяі паршывыя!
— Смачны, вось і слінцяі, — сказаў я.
Кватэра ў Пташынскага гэта чорт ведае што, толькі не кватэра. Старая, прафесарская, бацькоўская, дзівам ацалелая ў гэтым амаль дашчэнту знішчаным горадзе.
На вокнах візэрункавыя краты: бібліятэка татачкі была ледзь не самай багатай прыватнай бібліятэкай краю (не лічачы, вядома, магнацкіх). Дзівам ацалела ў вайну й бібліятэка, але сынок струбіў яе ва ўсім, шго не датычылася гісторыі, — дзяржаве, каб вызваліць месца сваім улюбёным гатычным і барокавым монстрам. Монстры выжылі адсюль не толькі кнігі, але й… урэшце, я няўдала пажартаваў.
Мар'яна б да нас замест дзяўчат. Быў бы цалкам кавалерскі пад'езд. Але ён адсюль не паедзе, бо тут хапае месца для ягоных лялек, хаця кватэра й нязруч ная: былы загарадны дом, да якога зараз падпаўзае горад. Чатыры вялізныя пакоі са столлю пад неба. А за вокнамі пустыр: дно былых велічэзных, даўно спушчаных ставоў і бераг з рэдкімі купамі дрэў, за якімі праглядаюцца будынкі парніковай гаспадаркі.
З другога боку да дома прымыкаюць закінутыя могілкі. Іхнюю браму ў стылі позняга барока відаць, калі падыходзіш да дома напалову выпляжанай алеяй высачэзных ліп.
У пакоях сапраўдны Грунвальд: лётаюць пад столлю анёлы, ускідваюць крыжы з лазы Яны Ксціцелі, а Яны Непамуцкія нясуць пад пахаю ўласныя галовы, нібы кавун у трамваі. Юры з вылупленымі ад жаху вачыма папірае нагою цмока, рыдаюць ужо трыста год Магдаліны. Іконы на сценах, іконы, нібы ўкрытыя ржою па кутах, і іконы, распасцёртыя на сталах, свежанькія, нібы толькі з Ярдані, усміхаюцца чалавеку, што іх зноў стварыў. Пахне хіміяй, дрэвам, пахучай старой фарбай. Залацяцца спінкі кніг. Скаляць зубы грыфоны, падобныя на сумных курэй.
І ўсё гэта дзіва як хораша! І сярод усяго гэтага, створанага сотнямі людзей, два сабакі і чалавек. Лепшы мой сябар.
— Ёсць што-небудзь з марозу, іконнік?
— Адліга сёння, залатар, — сказаў ён.
— А з адлігі ёсць? — сказаў я.
— З адлігі ёсць сухія цёплыя батарэі… Вось.
— Законы продкаў забываеш? — спытаў я з пагрозаю.
— Пры Жыгімонту лепей было, — сказаў ён, несучы на нізенькі столік пачатую бутэльку віньяку, лімон, «мікалашку», талерку бутэрбродаў, сыр і, чамусьці, мочаныя яблыкі, — аднак і кароль Мар'ян немцаў не любіў, і ляхаў, і ўсіх іншых, а нас, беларусцаў, шкадаваў і любіцельна мілаваў.
— Пача-атая, — сказаў я.
— Будзе і поўная.
— То і ставіў бы.
— Ведаеш, што лічылася ў нашых продкаў дрэнным тонам?
— Ну?
— Бляваць на сярэдзіну стала. Вось што лічылася ў нашых продкаў дрэнным тонам. Старажытны кодэкс прыстойнасці. «А нудзіць на сярэдзіну стала — кепска і пагана і нягожа ёсць».
— На край, значыцца, можна? — спытаў я.
— Нічога не сказана. Мабыць, можна. Дазваляецца. Што ж тут страшнага?
— Невук ты. На свой край дазваляецца. На чужы, vis a vis — ані!
— Прыемнага вам, — сказаў ён.
— Сам пачаў.
Сабе ён наліў на донца.
— Ты не сярдуй, — нібы апраўдваючыся, сказаў ён, і толькі тут я заўважыў, што на пазногцях ягоных блакітнае адценне. — Крыху — гэта не шкодзіць сэрцу. Наадварот, карысна. Усе лекары гавораць. Акрамя таго, мне хутка ўвогуле нічога не будзе шкодна.
— Ну-ну, — сказаў я.
— Самы момант, пэўна, не страшна, — задуменна сказаў ён. — Чаканне — вось што дзярмо сабачае. Сабачае прадчуванне на бяду.
Эльма і Эдгар уважна глядзелі на яго, часам пераводзячы на мяне вочы.
— Як вось яны. Уяўляеш, сёння пад раніцу вылі з гадзіну. Ніколі ў жыцці такога не чуў. І не дварнягі ж яны, а сабакі цывілізаванага стагоддзя… Ці ўдасца нам з табою яшчэ ў рыбку? Паедзем, як чыстая вада будзе?
— Нягож.
Усё жыццё буду катаваць сябе за свой тон падчас той размовы. Нібы чуў, як чалавек унутрана ўздыхае: «0-ох, пажыць бы», а сам у гэты час адказваў, таксама ўнутрана: «Не ный, хлопча, усё добра».
— Паказвай кнігу, — сказаў я.
Мы трымалі том на каленях і павольна гарталі старонкі. Падбор гэтых трох пераплеценых у адну кнігу быў дзіўны, але ці мала дзіўнага рабілі людзі тых часоў. Іхняя логіка цяжка даецца нам. Пераплёў жа невядомы манах у адну турму са скуры: «Казанне аб Індыі багатай», «Казанне аб Максіме і Філіпаце» і «Слова аб палку Ігаравым».
Евангелле Слуцкага. Дужа рэдкая рэч, але нічога асаблівага. Статут 1580 года. Сапраўды, першае друкаванне, паколькі я мог меркаваць (колькі б статут ні перадрукоўваўся — год ставілі той жа самы, 1580-ты). Але з ініцыяламі Евангелля Цяпінскага было сапраўды цікава.
Друк гэтай кнігі вызначаўся строгасцю. Кожная балонь тлуста, упоперак, нібы перарэзана напалам. На верхняй палове старонкі стараславянскі тэкст, на ніжняй — старабеларускі. Сухі, строгі шрыфт, нічога лішняга. І раптам, сярод гэтай пратэстанцкай пустэчы, я ўбачыў дзіва: застаўкі і ініцыялы, што цвілі макамі, срэбрам і золатам так, што вачам рабілася балюча. Кветкі, сцябліны, воіны, коні — усё імкнулася ў зыркім, вычварным, радасным палёце са старонкі на старонку.
— Язычнік, — сказаў я. — Адкуль такое дзіва?
— Вось надпіс.
Надпіс на адвароце вокладкі быў, відаць, з чарнільных арэшкаў і камедзі: рыжыя чарнілы выцвілі. XVI-XVII стагоддзі. Самы пярэдадзень шалёнага націску Польшчы. Але я не мог адарваць вачэй ад цвітучага поплаву, і мне не хацелася ўглядацца ў блытаную рыжую вязь.
— Ты не адказаў. То ўсё ж адкуль?
— Альшаны.
— Нешта чуў, але цьмяна. Дзе?
— Гісто-рык. Мястэчка… Кіламетраў трыццаць ад Кладна… Князям Альшанскім належала. Гедымінавічы. Дужа старажытны беларускі род. Шматлікія маёнткі па Нёмане і Пцічы, некалькі ўласных гарадоў. Увесь час высокае становішча. Падмацоўвалі тым, што каралям гарады дарылі.