* Гразь, гной.
— Змоўч ты, крадла, — адказвае Валюжыніч маімі вуснамі. — Здрадзіў твой прашчур Слуцкага, абрабаваў і князёў тых і караля. Дый ты ў яго. Мяне і сяброў маіх прадаў, абабраў караля. Так што не хайлаў бы так. Занадта ты ўшчыплівы*. Вось за тую ўшчыплівасць з нас, за зладзеяватасць так цябе шчыкаць будуць шчыпцамі, абцугамі ды клешнямі, што мяса з костак паляціць. Зладзейству твайму сведкаў многа, а галоўны — бог.
* З'едлівы, калючы, кплівы.
Ён усміхаецца страшнавата:
— Ты не думай так мяне раздражніць, каб цябе хутка ды лёгка на смерць прыправіў, ды яшчэ і столмаха* пазваў, каб ён вам хаўтурную калясніцу да труны адразу зрабіў. Таго не будзе. Прыпомніце вы ў мяне яшчэ паталетнюю** мякіну.
* Сталяр, карэтнік, каляснік.
** Мінулагоднюю.
— Пішы строчне. — пасля паўзы звяртаецца ён да конніка з дзіўным цыліндрычным прадметам у руцэ, — у радок.
Спачатку жанчыну, а пасля мяне абвязваюць пад пахамі пятлёй з нейкім хітравумным вузлом і спускаюць па нахіленай плоскасці, а пасля, з нейкай навісі, проста ўніз, у чорны атвор.
Камень пад ступакамі. І тут жа нешта шморгае пад пахамі. Ага, бортны вузел. Таргануўшы, здымаеш пятлю з самага высокага сука. На імгненне яшчэ я заўважаю, як дзвюма змеямі мільганулі ўверсе, у пляме, адкуль ледзь-ледзь сочыцца святло, дзве вяроўкі.
— Вось так, — далятае зверху голас, — тут вам і ложніца, тут вам і жыць, і скончыцца. Вада там, у куце, капае са столі, там цэбар стаіць. Бачыце, я вас акрутне — жорстка ды люта — не замардаваў. І скарб вы ў ніжняй каморы адзедзічавалі*. І хата раскошная, акругле** сем сажэняў. Ну вось, будзеце вы там вартаўнікамі, і жывым вас не даклікацца.
* Атрымалі ў спадчыну.
** У акружнасці.
Пачынае звужацца больш светлая пляма над галовамі. Чуваць глухі звон апаленай плінфы аб другую, шорганне кельмы аб камень.
І цемра. І нічога болей. Толькі густая і тлустая, як сажа, цемра.
— Ты памрэш не даўжэй як праз год, — гукаю я, без надзеі, што той яшчэ мяне пачуе.
…Я нічога не бачу. І, адначасова, чамусьці бачу, як чорны коннік на чале коннага аршака выязджае з лясной сцежкі на паляну (трох муляраў цягнуцца ззаду).
Чорны раптам пускае каня рыссю, махае рукой.
І тут з нетраў адусюль выязджаюць, выломліваюцца з гушчару коннікі. У руках іхніх няма пішчаляў. Дзівіцца няма чаго, унь, наводдаль, відаць верхавіна касцельнай званіцы. У руках іхніх доўгія лукі з белавежскага цісу. Гучна ляскаюць нацягнутыя, а пасля адпушчаныя цецівы аб скураныя пальчаткі на левай руцэ. І роем лятуць доўгія стрэлы з наканечнікамі, вываранымі ў адвары з ігліцы, кары і драўніны таго ж цісу. Смертаносныя доўгія стрэлы — «паратунку ж ад іх няма».
Муляры падаюць адразу. Воіны яшчэ круцяцца, спрабуюць прарвацца, але паступова спаўзаюць з коней на траву. Так уторканыя стрэламі, што хутчэй падобныя на вожыкаў, чым на трупы.
Бачу твар гаспадара. Вусны ягоныя ўшчыпліва варушацца. Ён абводзіць вачыма мёртвых.
— Так, праўду ты мовіў. Зладзейству майму сведкаў многа. — Ён узводзіць вочы: — А галоўны — бог.
…І зноў цемра, як сажа. І зноў раптоўнае святло. Замкавы двор, заліты сонцам. Вялізны спачатку абшчынны, пасля фамільны дуб. Кіпіць пад ім і вакол стракаты натоўп. Магнацкая, шляхецкая вопратка, латы воінаў, адзенні вольных сялян. Далей, у браме і за брамай, белая хмара тых, зусім простых. З агульнага гулу вырываюцца паасобныя сказы.
— А ўсіх сведкаў з тых латных людзей, — гэта падсудак, — паставіць перад вочы высокага суда нельга. Бо той жа ноччу іх нейкія ліхія, лёзныя, вандроўныя іначай, людзі да смерці выбілі. І тыя ліхія людзі не з воінаў, а з простых разбойнікаў былі, бо не мелі гакаўніц, а мелі лукі са стрэламі атручанымі.
Зноў вэрхал. Усплывае разумны твар Станкевіча. Рука на Евангеллі.
— Клянуся, што калі князь уцекінёраў наздагнаў, то і адпусціў адразу па просьбе і парадзе маёй. А што яны грошы тых бунтоўных везлі і грошы яго каралеўскае мосці — таго я не ведаў.
І пасля паўзы:
— Толькі грошы тыя дасюль нідзе не ўсплылі. І пошук наш нічога не даў. А ўсплысці павінны былі. Значыць, схаваныя яны, пад завалай. А тут трэба яшчэ даведацца б, ці не перастрэлі ўцекачоў іншыя людзі князевы.
Зноў шум галасоў. І тут ужо ля падстаўкі з Евангеллем сам князь.
— Фартугалем* продка майго Пятра Альшанскага клянуся, — рука ягоная цягне з грудзей залаты ланцужок.
* Фартугаль (партугаль) — залаты медальён заходняй работы.
— Продка-здрадніка, — бязгучна варушацца Станкевічавы вусны.
— …а спатрэбіцца, то паклянуся й на святым Евангеллі. Не пад катаваннямі, як слугі, а па сумленню, што я тады, адпусціўшы іх, з панам Станкевічам назад да замка прыехаў. А другі раз я іх не лавіў. І, галоўнае, не забіваў. А сведкі Язэп Гарашчук, купнік, ды Пратас Левановіч, пісар, клянуцца, што тыя — жывы. І жыць ім яшчэ, колькі адпусціць ім дзён бог. А я ані зброю, ані плахаю паскараць канец гэты не буду, у чым і слова сваё кладу.
І зноў цемра. І далёкі голас:
— Князь наш Вітаўт, не дачакаўшыся канца разбору, хуткім чынам памрэ.
Зноў змрок. Ужо на вечныя часы. Два вартаўнікі хрышчоныя, а адзін — не хрышчоны.
…Уласны скрогат зубоўны будзіць мяне.
Стан мой быў у той дзень нікудышны. Нават сустрэча са Сташкай не прынесла палёгкі: увесь час я памятаў водбліскі начнога зорнага святла на яе абліччы, калі «нас» спускалі на арканах у атвор. Апошнія водбліскі святла.
Невядома, чаму мы пайшлі ў напрамку да Альшан (хутчэй за ўсё таму, што і замак, і касцёл, і сама Альшанка абрыдлі нам, як манная каша ў часы залатога шчаслівага дзяцінства) і я, сам не ведаючы, з якой прычыны, расказаў ёй пра ўсё, не выключаючы і кашмары.
— Гэта бывае, — сказала яна. — Проста чалавек столькі думае пра гэта, што думкі не пакідаюць яго і ў сне.
— А чаму ў сне ўсё так, нібы ўсё ведаеш?
— Адсутнасць логікі. І прысутнасць нейкай вышэйшай логікі. Наяве гэта перашкаджае, а ў сне — нібы ўсё раскутае. І ўяўленне ў тым ліку. Тэарэма з Эўклідавай геаметрыі пра перасечныя прамыя (ці лініі — от, чорт, непатрэбная была навука, то ўсю тэрміналогію забыла).