Вельмі мне не хацелася ісці да Хілінскага, але трэба было. Можа, даведаўся чаго ад Шчукі? Але я цягнуў і цягнуў. Выйшаў да «Святога Герарда», купіў цыгарэт, на гэты раз «Шыпка» была, а «БТ» толькі адзін блок. І за гэта дзякуй добраму чалавеку, што прыберажэ.
— І надоўга, таварыш Косміч?
— Ды не, дні на два, а там зноў…
— Усё шукаеце? — пытае ён.
— Шукаю.
— Бывае, што і знаходзіце?
— Бывае, што й знаходжу… Часцей за ўсё знаходжу… Тут лобам і азадкам трэба мур прабіваць. — Я цягну візіт да Адама як магу. — Дурная справа няхітрая.
— Угм. Тады ў гэтым горадзе тры чвэрці такіх, «няхітрых».
Я ўсё ж іду на галгофу. І калі Адам адчыняе мне дзверы, мяне, як у лоб чакухай. Той, што па абуху сякеры б'юць, калі яна завязне ў пні.
…сядзяць за сталом і чаёк папіваюць палкоўнік Шчука і Росцік Грыбок. Мяне ад гэтай ідыліі ўдарыла, нібы аб мур. І адначасова зноў узнік жах. Праўдзівей, ён жыў увесь час. Жах перад той запіскай. Перад уласным почыркам. Шчыра кажучы, ні да таго, ні пасля я, у самых складаных абставінах, не баяўся. Але адна справа забіць на вайне, у вулічнай бойцы з вулічным дзярмом, у стане афекту. І зусім іншая справа, калі вашывыя грошы ўстаюць паміж табой і другам, калі чалавек за спадчыну забівае адзінага друга. Так подла выбавіўшы яго з дому.
Толькі тады, калі людзі — усе — зразумеюць гэта, толькі тады прыйдзе справядлівасць. Да гэтага яе марна чакаць.
— Што гэта ў вас гаворка і шумна, нібы ў лазні?
— Гулка, — нечакана сказаў Грыбок, — як у лазні або ў залі для наведвальнікаў у 9-й клініцы.
— А што, і там пабываў? — спытаў я.
— Пабываў. Але там ляжаць — гэта прабач мне божа…
І праўда, куды ён туды, такі Грыбішча? Дурное меркаванне.
— Я ўсюль пабываў, — сказаў Росцік.
— Ну на Паўночным полюсе не быў, — сказаў я.
— Досыць вам, — раптам адрэзаў Шчука. — Вы што, не бачыце, што ён нежывы ад прадчуванняў? Гэта ўжо ў нас, мясцовых дурняў, звычка дасціпнічаць ледзь не пад сякерай.
— Праўда, — прызнаўся я. — Часам страшэнна баліць галава. Праявы нейкія дзіўныя ў сне.
— Ператаміўся ты, хлопец, адпачні, паспі, паплавай, закахайся, — сказаў Шчука. — Кінуў бы ты гэтую справу. Выедзенага яйка яна не варта. Падумай, што тут да чаго. Дзе плес, а дзе лес? Дзе пасцель, а дзе касцел? А каб заспакоіцца — скажу: почырк не твой, Антось. Экспертыза графалагічная. Амаль не адрозніш, але не твой. Папера — твая.
У мяне закруцілася ў галаве. Яна за апошні час так трашчала, што я баяўся, а раптам гэта я ў забыцці чагосьці нарабіў. Таму на апошнія словы я не адрэагаваў.
— Хто ў дом хадзіў? — сказаў Шчука. — Хто ведае почырк?
— Ну-у бацька… цётка… Вы… Ну, суседзі… Мар'ян… Зрэдку калегі па працы.
— Адпадаюць.
— Ну на жанчын не падумаеш, — раптам сказаў Хілінскі, — дый была яна адна. І зараз яе няма.
Я ўдзячны быў яму, што не даў мне назваць імя Зоі. Апошняя гэта справа мужыку каціць бочкі на жанчыну, якая была з ім.
— Добра, — сказаў Шчука. — Гэта, напэўна, не звязана з усімі падзеямі, твая старая байка. Дарэчы, вазьмі кнігу і — вось тут на кальку зроблена некалькі копій… Арыгінал пакінем у сябе. А што ў цябе новага?
Я коратка расказаў.
— Вось гэта ўжо цікава, — сказаў Шчука. — І галоўнае, мы самі не ведаем пра расстраляных, хто, за што і як. Калі нешта цікавае даведаешся — гавары вось з ім, — кіўнуў на Адама. — А сам сваёй справай займайся.
Эге ж, так я і магу заняцца толькі сваёй справай.
— А пра таго Высоцкага, што ў трыццаць дзевятым павесілі, — цягнуў далей Шчука, — то я памятаю той працэс. Адзін з найбольш шумлівых. І сапраўды, казалі — падкладка палітычная. А больш нічога не ведаем. Архіў згарэў.
Я зноў наліў сабе вады і выпіў.
— Чаго ты п'еш, як з пахмелу? — спытаў Хілінскі.
— Нешта смага апошні час мучыць. І ў галаве дзіўны туман… Ну, а як наконт тых, расстраляных? А наконт тых, што забілі ў Кладна?
— Кажу табе, — сказаў Шчука, — архівы згарэлі. Архіў суда — згарэў. Пра Варшаву і казаць няма чаго. І кладзенскі архіў гестапа таксама невядома дзе. Згарэў? Ці не схавалі толькі самі немцы. Вывезці не паспелі. Занадта хутка нашы ішлі.
— Лічы, — умяшаўся Росцік, — 26 чэрвеня Віцебск, 27-га — Ворша, 28-га — Магілеў, 3 ліпеня — Менск, напярэдадні — Вілейку. Бачыш, як абкруцілі, абклалі. Тваіх кладзенскіх расстралялі 17-га. Ну, а Кладна мы ўзялі 18 ліпеня. І значыць, маглі не паспець тыя вывезці архіў і нарабаванае ведамствам Розенберга.
— А што ты рабіў, што быў скандал у Альшанцы? — Хілінскі круціў у руках адну з істужак.
— Замак фатаграфаваў, — змрочна сказаў я. — Выдам пасля плёнку японцам.
— Прыціснуць табе калісьці твой доўгі язык, — буркнуў Грыбок.
— Не прыціснуць, — сказаў палкоўнік. — Таму з ім і дзелімся. Таму і размова з ім ідзе тут, а не там… Нягледзячы на некаторых.
— Стужка гэтая не палімпсест*, — раптам сказаў Хілінскі. — Выскаблівалі пергамент па нейкай другой прычыне.
* Пергамент, на якім адзін тэкст выскаблены, а паўзверх яго напісаны другі.
— Маскіравалі нешта? — спытаў Грыбок.
— Хто ведае? І думаю, што, можа, клей, якім прымацоўвалася стужка да прадмета, — пахмура сказаў Хілінскі. — Толькі што гэта за прадмет? Дзе яго знайсці? — І дадаў, гледзячы на тое, як я зноў п'ю ваду: — Усё ж думай і ты, Антось. Замест рэбуса.
— Я той рэбус ужо і без прадмета разгадаў. Мяркую, правільна.
— Схіляюся да тваёй думкі, Антось, што тут ёсць нешта, — сказаў Адам. — Наўрад ці чалавек не зашыфроўваў бы нешта не важлівае. Але… не лезь занадта ў справы Андрэя і унь… Росціка. Твая справа — гісторыя. Твая справа — вось гэта. А ты яму часам падай толькі тое, што палічыш як патрэбнае… І яны табе патрэбнае скажуць… Што цябе тычыцца. Дапамогуць. Але дапаможаш пасільна і ты.
І ён з націскам сказаў:
— Калі вырашаць за патрэбнае заняцца справай.
— Смерць майго Мар'яна — і не палічыць за патрэбнае?…
— Бо гаварыць пра свае справы з іншымі, — перабіў ён мяне, — яны не любяць. А часам проста не маюць права. І ты іх не вінаваць. Не лезь да іх, а яны — да цябе. Калі нешта сур'ёзнае здарыцца — разбяруцца самі.
Я быў ледзь не ў ярасці, хаця й халоднай. Не лічыць за сур'ёзнае — такое?
— Не лезь ты ў бутэльку, — сказаў Шчука. — Калі гэта было забойства — рана ці позна яго раскапаюць.
— Хто гэта раскапае?
— Мы.
— Што ж, памагай бог, — суха сказаў я.
Хілінскі выйшаў мяне праводзіць. Стоячы на гэтай занюханай пляцоўцы, размаўлялі.
— Слухай, што гэта абазначае, тваё В?
— Тры, — сказаў я.
— Гм. Ну добра. І вось што, паспытай, хто такі Боўбель. Банды якога ў вайну і пасля вайны каля Альшан хадзілі.
— Што, так важна?
— Шчука лічыць.
— Тады можна.
— Лухта нейкая атрымоўваецца з гэтай палосай, — сказаў ён. — Акрамя вось тут: «Слуцкай брамы» і слова «смага».
— Чаму так?
— Не ведаю… Ну а як, рыбка там у вас ловіцца?
— Не ведаю, — у тон яму адказаў я.
— Спытай, калі ловіцца, можа й, я да цябе пад'еду. А што яшчэ рабіць пенсіянеру?
— Ведаеш, пенсіянер, — сказаў я. — Каціся ты да такой матары…
— Качуся, — усміхнуўся ён і зачыніў дзверы.
РАЗДЗЕЛ XІV ПРА ВАР'ЯТАЎ І ДРОБЯЗІ, ЯКІЯ НЕ ВАРТЫЯ І ВЫЕДЗЕНАГА ЯЙКА
І зноў калоціць машыну па дарозе Езна — Альшаны.
Калі гэта можна, вядома, назваць дарогай.
Але археолагі не скардзяцца. І Шаблыка са Змагіцелем. І Высоцкі з Ганчаронкам. Аднаму толькі мне здаецца, што на такой дарозе адно масла збіваць. І я нават не ведаю, пашанцавала мне ці не, што ў акно цягніка я ўбачыў усю кампанію на пероне (выгружалі нешта) і ў апошнюю хвіліну, ледзь не на хаду ўжо, скочыў.
Можа, мне было б лягчэй, каб не тое, што ў мяне за апошні час такі цяжкі сон і такая страшэнная смага.
Нешта са мною робіцца няладнае.