** Рэмень — мера вагі.
*** Сажоны — вышыты каштоўнымі каменнямі.
— Бярыце частку. Астатняе перахаваем тут.
— Я не хацеў, — сказаў Валюжыніч. — Але зэлжыў* ён самае наша беларускае імя.
* Зэлжыў — зняславіў.
— І няхай застанецца ні з чым, — жорстка сказала жанчына. — Без мяне і без скарбаў. Такі пакон*. І няхай нас адтамталя дастане, акрутны, апаёвы псарэц**. У яго свая судба***, у нас — свая. А табе, вялікі дойлід, дзякуй ад нас і ад бога.
* Пакон — закон, наканаванне.
** Акрутны — жорсткі, люты. Апаёвы — запойны. Псарэц — псяр.
*** Судба — суд, прысуд, правасуддзе, прадвызначэнне.
— Дзякуй скажаце, як усё скончыцца добра.
…І вось падае ўжо на толькі што засыпаную яму вялізны спілаваны дуб (дзе я чытаў пра такі спосаб захаранення скарбаў? — адзначае ў сне падсвядомасць), і вось ужо й следу няма, і ноч вакол.
…І вось ужо рвуцца ў ноч, прэч ад муроў замка дзікім лесам два коннікі. У аднаго пры боку доўгі меч, у другога, меншага, корд. Зніклі. Але праз некаторы час у нехлямяжых вежах чорнага гмаху замільгалі агні, забегалі па галерэях. Шматгаловая конска-чалавечая маса закішэла, заклубілася ў двары. З бязгучнасці нарастаў, рабіўся нясцерпным пагрозлівы гук.
І вось худы чалавек падымаецца па рыштаваннях вежы касцёла. Стаіць і глядзіць у бок бязмежных лясоў, дзе недзе далёка — Нёман. І тут прагная растапыраная пяцярня штурхае яго ў спіну, і ў вачах непаразуменне… Імкліва набліжаецца зямля.
І гэта ўжо нібы не ён, а я падаю, як некалькі год назад са скалы на Карадагу (дзіва і ўласная кемлівасць тады ўратавалі мяне ад непазбежнага, — адзначае падсвядомасць).
Гэтага дзіва не ўратавала. Я зноў гляджу зверху. І ён, маленькі зверху, ляжыць на зямлі, як лялька… Зноў я ўнізе. Над трупам стаіць каржакаваты чарнявы чалавек. Вузкія вочы. Жорсткі прыкус вялікага рота. Срэбратканая чуга падае шырокімі складкамі. А насупраць яго досыць ужо летняя жанчына ў чорным.
Вітаўт Хвёдаравіч Альшанскі і ягоная сястра.
— Пакладзіце ў корсту, у мёд, — горка кажа жанчына. — І ў Кладна да бальзаміроўшчыка.
— Ты, можа, і ў касцёле яго пакладзеш?
— Не толькі пакладу, але й піжмом* удастою. Ён рабіў — яму і ляжаць.
* Піжмо — мускус.
— Ну ясна, вы ж размілаваліся. А тое, што ён спраўца* таго, што яны дабро маё паплюндравалі, што ў зэшлым часе** продак Пятро здабыў, што я здабыў?
* Спраўца — вінаваты, зачыншчык.
** Зэшлы час — стары час.
— Здрадай вы яго здабылі. Зэлжылі імя беларускае, імя Альшанскіх. І шкада мне толькі, што я ў зэшлыя часы не магла прыдушыць яго ў калысцы. І цябе таксама. Бо малодшая была. І гэта наша агульнае валоданне, каго хачу, таго і кладу. І контарфект* над труною яго, беднага, несвоечасова павешу. І проўсты** над ім месяцамі спяваць будуць, каб узрадавалася ягоная душанька.
* Контарфект — малюнак, вобраз.
** Проўст — свяшчэннік, часцей за ўсё каталіцкі.
— Ну, ён і цела не забываў.
— Затое ты забыў, смакоўніца бясплодная. Макула* на нашым народзе, хробак, туляп. Ты і з жанчынамі можаш толькі партаці**. То што дзівіцца, што сапраўдная ад цябе ўцякла? Ад цябе ўцякла б і касарылая.
* Макула — лацінскае «пляма», польскае «недахоп», «загана».
** Партаці — псаваць, дрэнна працаваць.
— І не баішся?
— Чаго? Ляпёшкі пагною, кучы ўмёту?*
* Пагной — гной. Умёт — гразь, дзярмо.
— Ой, глядзі.
— Каралю б я данесла пра твае выбрыкі, ды мярзячка* мяне бярэ глядзець на цябе. Глядзі, — і яна паказвае на вежу.
* Мярзячка — прыкрасць, нуда, смутак.
І зноў падае чалавек. І зноў дзікі крык. Падаю я. Я прачынаюся, заліты халодным потам. Настолькі гэта жыва. І не адразу разумею, што ляжу ў бакоўцы і што мяне торгае Мікола Зеляпушчанак па мянушцы Вячорка, мой гаспадар.
— Анцю, уставай… Мы з кумам. І так нам без цябе сумна, так сумна, — ён усхліпвае. — Мы плачам. Плачам. Уставай, Анцю.
— Добра, зараз, — я разумею, што не адвяжацца і што лепей зараз выйсці, а пасля непрыкметна пайсці: хутчэй за ўсё яны і не заўважаць.
Калі я прыйшоў на палову гаспадара, то ўбачыў гаспадыню на печы, стол, застаўлены стравамі і параю «гусакоў», а за сталом кума, невялічкага, лысага, як калена, чалавека, і гаспадара.
Спачатку я хацеў адразу пайсці, але пасля «размова» зацікавіла мяне. Вячорка філасофстваваў, а гаспадыня (гэтага я не мог зразумець) ціха смяялася на печцы.
— Усё на свеце — паразіт. І мурашка паразіт, і пчала паразіт, і авечка паразіт, і воўк паразіт, і ты паразіт, і я паразіт.
— Я не паразіт, — запярэчыў кум.
— А хто калісьці ў калгасе яшчэ мех жыта ўкраў?
— Я не краў.
— Ну ўсё адно. Ды ты паглядзі на сябе. Ва ўсіх сумленных людзей чупрына на галаве, а ў цябе — плеш. І кажаш, што не паразіт.
Торкаючы відэльцам у талерку, няшчасны кум стараўся перавесці размову на іншыя, больш прыемныя, рэйкі:
— А я сала ем.
— Вось-вось! — І з абурэннем: — Ды чэсныя людзі — мьякіну! — ядуць. А ты сала. І кажаш, што не паразіт.
Я пайшоў і сеў у кветніку. Галава пасля сну і ўсяго балела несамавіта. Трэба было менш курыць. Ясна, што тут забаліць што хочаш. І гэтыя нажэрліся гары. Як няшчасце гэта нейкае на люд. А за акном зноў размова, высакапарная.
— …прыкрашае траву тым, што яшчэ нядаўна было высакаякаснай беларускай ежай. Аж шкада стала. Такі прадукт зглуміў, — і пасля паўзы: — Аднаго поля ягады. Што Лапатуха, што Альшанскі Нічыпар, княскае адроддзе, што гэты юрод айцец Леанард, пацук такі.
«Трэба з'язджаць, — падумаў я. — Да Мультана. Іначай спакою не дадуць, п'яныя чэрці. І ўвогуле, чорт ведае што. Усе ў акрузе нейкія звіхнутыя, а ўсё, што даведаўся за дзень, не вартае і выедзенага яйка».
РАЗДЗЕЛ XV ПРА НОВУЮ ХАТУ, СПРАЎДЖАНЫЯ СНЫ І ПРА ТОЕ, ЯК ЗАБІВАЮЦЬ ЧАЛАВЕКА І ЦІ ЛЁГКА ДРУГОМУ ДВУХНОГАМУ ЗРАБІЦЬ ГЭТА
Раніцаю я другі раз зайшоў са сваёй прапановаю да дзеда Мультана. І мне спадабалася ў яго яшчэ болей.
— Калі ласка, — сказаў ён, — мне што? Толькі начамі самотна будзе. Я начамі хаджу.
І вось я перабраўся ў другі пакойчык небывала вялікай «вартоўні» дзеда. Той, асабліва прытульны, нягледзячы на запушчанасць. Прытульны ад старых партрэтаў, ад складу непатрэбных ікон у адным з кутоў, ад таго, што адны дзверы (другія вялі непасрэдна ў дзедаву вартоўню) і акно выходзілі проста на абсады і цераз нізкі каменны мур — у цяністы ўжо зараз сад. Калі высунуцца ў акно, справа было відаць «першакасцёл», да якога пасля быў прыбудаваны гмах навейшага з яго цудоўным іканастасам моранага дубу з пазалочанымі фігурамі (роўны яму мне давялося бачыць хіба што ў Будславе).
Першым госцем быў Шаблыка. Прынёс вялізны пачак паперы: нямецкія лістоўкі і нашы лістоўкі, газеты, у якіх казалі аб нападах партызан і аб нападах на партызан. І аб расстраляных дзеячах руху апору, і аб заложніках. Было нават з дзесятак нумароў «Нашага шляху».
— Нашто ты гэта г… трымаеш?
— Трэба ведаць, хто ёсць хто і хто быў хто. Нават калі гэта бессаромная прапаганда. Гэх, браток, колькі такой бессаромнай прапаганды на свеце! Глядзеў я пасля вайны «Індыйскую грабніцу». Вывад: «немец спрытны хлопец, паўсюль пройдзе». Нейкія там фільмы пра «Агента 007» — «англічанін спрытны хлопец паўсюль пройдзе»… Цьху! На жаль, нават першакласныя людзі часам не паўсюль праходзяць. «Тому в истории мы тьму примеров слышим». Вось, можа, нешта цікавае пра тых і знойдзеш. Хаця наўрад: у апошнія дні тым было не да газет… Вось дастаць бы газеты тых часоў, калі брат Высоцкага правакатара забіў. Хаця адкуль іх дастанеш? Такі пажар пракаціўся.
— Ну, мабыць, не ўсё ж згарэла.
З другім візітам з'явіліся Васілька Шубайла і Стасік Мультан. І мы адразу пашыбавалі з імі да лазу ў падпол касцёла, проста квадратнай адтуліны, за якой ход ішоў уніз, як быццам тут збіраліся ссыпаць у бункер бульбу.