— Маеце рацыю, — сказаў невядомы, — гэта сапраўды наша справа. А чаму вы думаеце, што замуроўвалі «параўнаўча нядаўна»?
— Спосаб кладкі, — сказаў я. — І яшчэ, яны ўжывалі для замазвання шчылін бетон. Рушылі далей.
І зноў прыступкі, прыступкі, прыступкі. Зноў скокі жоўтага і чорнага. Зноў сякуць мураваную сталь мячы святла, якога столькі год, столькі ўжо невыносна доўгіх, смяротна цягучых год, бясконцай іх чарады, не бачылі гэтыя камяні.
Мы спускаліся нязмерна доўга, аж пакуль столь не пачала адыходзіць угору і там загінацца некуды ў непрасвяцімую цемру.
— Усё. Роўныя пліты, — чамусьці шэптам сказаў я.
Прамяні паплылі ўгору, асвятляючы яйкападобнае скляпенне.
— Усё як на істужцы.
Сапраўды, круглая цямніца сажняў сямі ў акружнасці. І унь пляма, пазнейшай за яе камяні, але на гэты раз дужа-дужа даўняй кладкі: закладзены ход у ніжнюю камору. Закладзены тры стагоддзі назад.
І зноў я бачу нібы толькі густую цемру. Чую толькі голас з вышыні:
— Тут вам і ложніца, тут вам і жыць… Скарб адзедзічыце… Будзеце вы там вартаўнікамі, і жывым вас не даклікацца.
І яшчэ, яшчэ я чую звон апаленай плінфы аб другую і шорганне кельмы аб камень.
— Вартаваць да веку вякоў, — чую я.
Сташка асвятляе мой твар і кажа:
— Глядзі.
Ля мура я заўважаю купку праху. Рэшткі дзежкі, якая даўным-даўно рассыпалася на порах. Па камянях павольна-павольна, адна за адной спаўзаюць слёзы даўно ўжо нікому не патрэбнай вады.
І там мы знайшлі тых, каго шукалі. Яны ўсё ж дачакаліся. Жывыя ўсё ж даклікаліся іх. Але ім гэта было «ўва векі вякоў», усё адно што ніколі.
Ля самага мура блізка-блізка адзін да аднаго і пры жыцці, магчыма, абняўшыся, а цяпер проста блізка, ляжалі два касцякі. І ўвесь іхні жах адзін за аднаго і за сябе, і безнадзейнасць апошніх імгненняў раптам успляснуліся і затапілі ўсю маю бедную існасць.
Жахлівы старадаўні цынізм нібы самкнуўся з бяздоняй цынізму сённяшняга, таго, бязлітаснага, у цісках якога біўся я і гэтыя людзі ўсе гэтыя беспрасветныя месяцы.
Два. Абняўшыся?
Я ведаю, як вы зараз паглядзіце на маё апавяданне.
Меладрама? Гамлет з чэрапам? Шкілеты флінтавых ахвяр на «востраве скарбаў»? Баярын Орша?
Дудкі, каб вам ніколі не бачыць таго, што ўбачыў я і ўсе яны!
Таму што быў там адзін штрых, ад якога я доўга не мог адчуваць сябе поўнасцю жывым. Ад якога дагэтуль, калі ўспомню, прабіраюць дрыжыкі. Агіды да некаторых з пароды людской. Той апошні жах, за які выдумшчыкаў такіх меладрам паложана, уласна кажучы, біць па мордзе.
Пад тазавымі касцямі жанчыны ляжалі тонкія, як курыныя, жалкія костачкі.
…Дзіцяці, якое так і не нарадзілася.
…Валюжыніч у цемры кладзе руку на плячук жанчыны.
— Нічога. Мы сустрэнемся. Мы вечныя. Няма мяжы шэсцю нашаму па зямлі.
«Не. Мы выйдзем, мы выйдзем адсюль, Ганна Гардзіслава. Мы выйдзем адсюль, Сташка».
Хістаючыся, я выбраўся наверх, адышоў як мага далей і сеў на траву, нібы мне падсеклі ногі. З мяне было досыць.
Як праз вэлюм, я пазнаваў Сташку, Хілінскага, ксяндза.
Я стрымліваўся ад мата, толькі ўважаючы на гэтых трох. Ён нічым ужо не мог дапамагчы, я ведаў, што вось пралом у вежы, вось чорнае зеўра атвора, а там, унізе, яны. Трох. І я нічым ужо не дапамагу. Ні ім, што ўсё ж зведалі найгарчэйшае і найвышэйшае на зямлі. Ні яму, які ніколі не ўбачыў ні зямлі, ні яе святла.
Хаця кожная душа створана, каб гэтае святло бачыць. І хто пазбаўляе яе гэтага, той губіць навекі тую душу. І яшчэ болей сваю, хаця праваліся ён разам з ёю.
Мат, па-мойму, толькі і створаны, што для такіх выпадкаў. Калі мужыку ўжо нельга іначай. Калі, здаецца, узялі верх здзек, катаўство, расстрэлы, добра прадуманыя пакуты.
Калі іншага выйсця няма. Іначай падступіць да глоткі і неадкладна задушыць гнеў.
— Хадзем, — сказала Сташка спалохана. — Хадзем адсюль. Унь туды.
Мы мінулі замак, мосцік і селі, каб не было відаць ні муроў, ні вежаў. Пад старадаўнімі ліпамі, у густой і свежай зялёнай траве.
— А той няхрышчаны, — бязгучна сказаў ксёндз. — Пагубленая душа.
— Пагубленая. Для зямлі і сонца.
— Смертная душа.
— Так. Гэтая — сапраўды смертная.
— І няма, мабыць, больш смяротнага граху за гэты, — апусціўшы галаву, сказаў ксёндз.
— Так. І помсты яму няма. І няма яму адплаты.
— Няма адплаты? — Галава раптам ускінулася. — Няма адплаты?!
Вочы ягоныя былі не такія, як заўсёды. Вар'яцкія, амаль аблуканыя вочы.
— Уставайце. Хадземце са мной… Вы можаце ісці на раскоп, Станіслава.
Ён ішоў наперадзе так, што я, чалавек з шырокім крокам, ледзь-ледзь паспяваў за ім.
— Раней бы. Раней, — мармытаў ён. — Праўда, што гэты, Высоцкі, выдаў тады, у Кладна?
— Так.
— То ж бо мне здавалася, падобны… Не даў веры… Не сам адплачу.
І зноў мармытанне:
— Цяпер позна што-небудзь мяняць. Жыццё пройдзена.
— Ніколі не позна.
— І потым, добрым можна быць амаль паўсюль. Няўжо вы думаеце, што такі ксёндз, як я, горшы за такое быдла, як Альшанскі князь, нягледзячы на ягоныя тытулы, на багацце?… Не… Не…
Ён падбягаў да касцёла:
— А я думаў, фундатар. А я думаў, амаль святы. Двойчы здраднік. Забойца столькіх жывых. Забойца дваіх гэтых. Забойца неўміручай душы.
Шалёна кінуў позірк на мяне.
— Няма адплаты? Няма адплаты? Хадзем са мной. Пачакай, навалач.
Што гэта было за аблічча?! Аблічча старадаўніх прарокаў. Прыгожае застрашлівай і смертаноснай прыгажосцю, якая ўжо ні на што не пакідала спадзяванняў.
Ён зайшоў у невялічкі пярэдні пакой, уласна адгароджаны куток між унутранымі і вонкавымі дзвярыма Мультанавай вартоўні, і выйшаў адтуль з ломам, які перадаў мне. Сам ён па-ранейшаму трымаў у руках кірку і брудны лантух ці посцілку, скручаную ў нейкі бязладны, хаатычны спосаб.
— Вось. Мяркую, хопіць.
Зялёны паўзмрок — праз лістоту — ліўся ў ніжнія вокны касцёла. І чыстае, нічым не зацененае святло ў верхнія вокны. У снапах гэтага святла скакалі рэдкія пылінкі. У левым нефе маці божая на іконе, мяркуючы па ўсім, пэндзля Ромера, плыла між аблокаў, узняўшы вочы ад грэшнай зямлі, ад усяго, што нарабілі на ёй людзі, і ад надмагільнага помніка князя Альшанскага.
Адзіны прамень з верхняга акна падаў на твар з зеленаватага мармуру і нібы ажыўляў яго. Шырокае мужнае аблічча, пры жыцці, мабыць, нібы з металу кутае, пахмурыя густыя бровы, рассыпаная грыва валасоў.
І гэтая складка ў цвёрда сціснутых вуснах. Цяпер я разумеў, чаму мне не хацелася падчас першай сустрэчы звязвацца з гэтым чалавекам пры жыцці. Бо я ведаў, што ён у гэтым жыцці нарабіў.
І не цвёрдасць была ў гэтым прыкусе, а нялюдская жорсткасць і пэўная сабе да канца здрадлівасць.
Хлуснёю была рука, што ляжала на эфесе мяча.
— Якая на Евангеллі ляжала, — нібы адказваючы маім думкам, сказаў ксёндз.
Я апамятацца не паспеў, як рука Жыховіча маланкападобна ўзвілася ў паветра.
А пасля ён нанёс скрышальны цёс кіркаю па гэтай мармуровай трупна-зеленаватай руцэ. Мармур пырснуў кавалкамі ва ўсе бакі. Я ледзь паспеў перахапіць руку айца Леанарда перад другім цёсам. У аблічча, якое так нагадвала мне штосьці. Аблічча, акрэсленае, адмечанае ў сваёй беспрынцыповасці і бяздушнасці нібы самой эпохай. Дый ці адной ягонай эпохай.
Счарсцвелы, бязлітасны, цмочы твар.
Мне ледзь удалося справіцца з ім. Бо ў сваім узбуджэнні і агрэсіўнасці ён нібы набыў сілу добрых дзесяцёх чалавек. І, мабыць, з дзесяццю мог бы даць сабе рады. Я забыў, як гэты стан завецца медыкамі. Афект? Не, ёсць іншае слова.
Але ўсё ж мне пашанцавала ўтаймаваць гэты выбух несамавітай сілы.
А я падумаў, як працавалі б вось гэтыя яго сялянскія, звыклыя да працы, жылаватыя рукі. Падумаў зусім у духу аднаго з нашых паэтаў.
— Пабойцеся бога, — ускрыкнуў я, дужаючыся з ксяндзом.
Але ён ужо звяў. На месца вулканічнага ўсплёску ненатуральнай сілы прыйшло заспакаенне. Як заўсёды ў такіх выпадках.
— Што вы робіце? — ужо цішэй сказаў я. — Гэта ж каштоўнасць.
— Каштоўнасць не будзе горшая ад невялічкай выбоіны… І нават цікавей будуць на яе глядзець разявакі.