— Дадуль жа здалёку будзеце?
Задраў галаву: яна, Кавалёваі Стаіць, абапершыся на парэнчы, — няйначай як наўмысна мяне чакае. Улавіўшы стылізацыю пад вясковую бабулю на вакзале ці ў вагоне прыгараднага, я імгненна прыняў прапанаваны «тэатр» і голасам старога вясковага ахрапка-дзеда адказаў:
— Атакі здалёку. Ажно з-за Пухавічаў, з Шарылаўкі, калі чулі такуто.
«Бабуля» зусім не чакала, што я адразу ж зарыентуюся і падхаплю размову «адпаведне». Яна ледзь не пырснула смехам, але стрымалася.
— Чула, а як жа. Здалёку патом жа! Я думала, адкуль збліжэй.
— Ну, а самі ж адкуль прытэпалі ? — цалкам у стылі старэчай размовы спытаў я.
«Бабулі» так спадабалася маё падключэнне да тэатральнай сцэнкі, асабліва гэтае «прытэпалі», што яна не вытрымала і рагатнула, але тут жа смех пагасіла, бо іначай — усё, «тэатр» скончыўся.
— О, яшчэ больш здалёку, — адказала, ды так сур'ёзна, зважнасцю.—Я ажно з-за Халопенічаў. Можа, чулі?
— Чуў, канешне. Ну і пачом жа там у вас парасяты?
У «бабулі» акругліліся вочы, раскрыўся рот, з яго нешта невыразнае выкрыкнулася — ці то «ой!», ці то «ай!», а тады — яна зайшлася такім нястрымным смехам, так шчыра і голасна, што я аж трохі сумеўся. О, як жа яна хораша засмяялася! А сказаць мне ўжо нічога не паспела, да дзвярэй аўдыторыі ішоў выкладчык.
Як незвычайна тады яна засмяялася! Здалося, я ніколі не чуў такога радаснага, такога вольнага, такога святлістага смеху. Праз шмат гадоў яна мне аднойчы скажа: «Ты тады сваімі парасятамі зрэзаў мяне напавал. Я зусім іншымі вачыма пачала глядзець на цябе. То ж выходзіць, што ты ніякі не зануда, а чалавек з гумарам». Яна вельмі высока цаніла ў людзях пачуццё гумару. I шкадавала тых, каго Бог абдзяліў гэтай цудоўнай чалавечай якасцю. Гэта цалкам датычыла і пісьменнікаў: найбольш імпанавалі ёй тыя, у чыіх творах было багата камічных здарэнняў, вясёлых сцэнак, трапных досціпаў, чыя мова іскрылася жывінкамі здаровага народнага смеху. Колькі разоў за гады нашага сямейнага жыцця яна зачытвала мне сёе-тое смеха-выбуховае ці з Коласа, ці з Чорнага, ці з Брыля. Або з Гогаля, ці з Чэхава, ці з Шукшына... Або з Рабле, ці з Сэрвантэса, ці з Гашака...
ЧЫСТАЯ I ПРАСТАДУШНАЯ, ЯК ДЗІЦЯ
Як дзіця — калі яно смяецца.
Гэта я цытую Фёдара Міхайлавіча Дастаеўскага. Гэта — словы з яго невялічкага (на дзве старонкі) «трактата» пра смех, укладзенага пісьменнікам у вусны свайго героя. (Якога — наўмысна не назаву, каб заінтрыгаваны чытач, які не ведае гэтага «трактата», даў сабе шчаслівы клопат пашукаць яго ў творах нашага геніяльнага суродзіча.) Дык вось што сказаў пра чалавека і чалавечы смех Дастаеўскі. Падаю ў скароце і на мове аўтара — каб не скрывіць пры перакладзе і самыя тонкія адценні яго думак і азначэнняў.
«Смехом иной человек себя совсем выдает, и вы вдруг узнаете всю его подноготную. Даже бесспорно умный смех бывает иногда отвратителен. Смех требует прежде всего искренности, а где в людях искренность? Смех требует беззлобия, а люди всего чаще смеются злобно. Искренний и беззлобный смех — это веселость, а где в людях в наш век веселость, и умеют ли люди веселиться? Веселость человека — это самая выдающая человека черта, с ногами и руками. Иной характер долго не раскусите, а рассмеется человек как-нибудь очень искренно, и весь характер его вдруг окажется как на ладони. Только с самым высшим и с самым счастливым развитием человек умеет веселиться сообщительно, то есть неотразимо и добродушно. Я не про умственное его развитие говорю, а про характер, про целое человека. Итак: если захотите рассмотреть человека и узнать его душу, то вникайте не в то, как он молчит, или как он говорит, или как он плачет, или даже как он волнуется благороднейшими идеями, а высмотрите лучше его, когда он смеется. Хорошо смеется человек — значнт хороший человек. <... >
Но я понимаю лишь то, что смех есть самая верная проба души. Взгляните на ребенка: одни дети умеют смеяться в совершенстве хорошо — оттого-то они и обольстительны. Ребенок... смеющийся и веселящийся — это луч из рая, это откровение из будущего, когда человек станет наконец так же чист и простодушен, как дитя».
Кожны, хто быў асабіста знаёмы з Нінай Іванаўнай, мае, вядома ж, права на сваю думку, на сваю выснову наконт чалавечых — духоўных і маральных — вартасцяў яе асобы. I чыесьці думкі-высновы могуць адрознівацца ад маіх. Ну што ж, гэта натуральна. Меркі і крытэры ў кожнага свае, значыць, і свае высновы. У мяне выснова адна, па Дастаеўскаму: чыстая і прастадушная, як дзіця. Чалавек з будучыні. Промень з раю. У гэтай выснове мяне не пахісне ніхто. Дык што: святая? Ведаючы, якое жыццё яна пражыла, праз якія страшныя зямныя пакуты прайшла яе душа (а многае ведаю толькі я адзін), я маю права і на такое боскае слова. Вядома ж, толькі для сябе самога ды для нашага сына. Аднойчы Максім Іванавіч Гарэцкі ўбачыў праз акно, што вуліцаю вяртаецца дадому Леаніла Усцінаўна — яго жонка, яго самаахвярная сяброўка і памочніца, маці яго тады яшчэ непаўналетніх дзяцей. Ён падазваў да сябе Галю і сказаў: «Запомні — яна — святая! — і паўтарыў: — Святая!» I не было тады Максіму Іванавічу справы, хто што думае пра Леанілу Усцінаўну з ліку іх блізкіх і няблізкіх знаёмых, яму было досыць таго, што ведае ён і што павінны ведаць іх дзеці.