Цяпер, калі я задумваюся пра творчае жыццё Башылава, мне чамусьці заўсёды ўспамінаецца той раманс Віельгорскага.
ЯГО СІНЯЯ ПТУШКА
Жыццё Рыгора Арцёмавіча Васільева можна назваць цэлай эпохай. Складвалася яно драматычна і супярэчліва.
3 маленства, як і ўсе дзеці ў працоўных сем’ях, спазнаў Рыгорка нястачу і жорсткую, бязлітасную неабходнасць барацьбы за існаванне. Нарадзіўся і гадаваўся ён у вялікай сям’і чыгуначнага машыніста на станцыі Жлобін Лібава-Роменскай чыгункі. Бачыў, як цяжка працавалі маці з бацькам, дапамагаў ім чым мог, а тым часам прагнуў вучыцца.
Неадольная цяга да вучобы паспрыяла шустраму кемліваму хлапчуку паспяхова скончыць пяцігадовую школу, паступіць у Гомельскае тэхнічнае вучылішча. Там ён прыахвоціўся да мастацкай літаратуры. Чытаў Горкага, Някрасава, Кальцова, Чэхава, Эміля Заля, іншых рускіх і замежных класікаў.
Знаёмства з творамі прагрэсіўных пісьменнікаў дапамагло станаўленню яго рэвалюцыйнай свядомасці, якая нарадзілася і ўсталёўвалася пад час сустрэч на нелегальных сходках навучэнцаў.
Ішоў дзевяцьсот пяты год. Рыгор Васільеў скончыў вучылішча, і па ўласнаму жаданню атрымаў накіраванне на работу Ў Забайкалле — на станцыю Верхнеудзінск (цяпер Улан-Удэ). Працаваў там слесарам у чыгуначным дэпо.
Як вядома, то быў час, калі рабочы рух у Расіі дасягнуў свайго апагею. Неўзабаве Васільеў зблізіўся з рэвалюцыйнай часткай рабочых і ўвайшоў у Верхнеудзінскую групу Расійскай сацыял-дэмакратычнай рабочай партыі. Па даручэнню групы арганізаваў нелегальную бібліятэку, збіраў членскія ўзносы, друкаваў пракламацыі на гектографе. Сумесна з іншымі таварышамі распаўсюджваў сярод рабочых і ў вагонах воінскіх эшалонаў, якія праходзілі цераз станцыю, нелегальную літаратуру. Рэвалюцыйныя ідэі разліваліся «по диким степям Забайкалья, где золото роют в горах». Суровы і грозны быў напор рэвалюцыі.
У дзевяцьсот сёмым годзе Рыгора Васільева напаткала доля, якая была наканавана многім рэвалюцыянерам пад час разгулу царскай рэакцыі. Ён трапіў на чатыры гады за краты катаржнай турмы.
Шлях на Нерчынскую катаргу быў бесчалавечным катаваннем. Дзвесце пяцьдзесят кіламетраў пяшком па сумна вядомай «Уладзімірцы» запомніліся Васільеву як страшны кашмар. Чатырох-пяці кілаграмаў жалезныя кайданы на нагах, у чаравікі забіваюцца каменьчыкі і пясок… Ногі расцёрты да ран, а ты ідзі, не спыняйся, інакш канвой падахвоціць цябе прыкладам па спіне.
Нарэшце «Уладзімірка» кончылася. Арыштанты прыйшлі ў пункт прызначэння — турму Акатуй. Канчаткова змучаныя, знясіленыя, з парасціранымі акрываўленымі нагамі.
Грозная была Акатуеўская катаржная турма — рэжым суровы, жорсткі, бязлітасны. Цяжкія дзверы яе камеры пад нумарам два шчыльна зачыніліся за Васільевым. Надыхаўся ён там да ўдушша, да зморы астрожнай тхлінай. Але не зламаўся, не прадаў душу супастатам.
Адзінае, што мелі там катаржнікі «для душы і сэрца», былі кнігі. Палітычным зняволеным дазвалялася атрымліваць іх ад родзічаў і знаёмых, а таксама ад некаторых выдавецтваў. За многія гады «палітыкі» стварылі ладную бібліятэку, якую ашчаджалі і аберагалі. I яна стала для іх «турэмным універсітэтам», у якім яны дапаўнялі і развівалі свае веды.
3 узрушанасцю і душэўнай цеплынёй успамінаў Рыгор Арцёмавіч гутаркі з таварышамі аб прачытаных кнігах. У іх раскрываліся душы і характары людзей. Пад час такіх гутарак ён прасякнуўся асабліва глыбокім пачуццём да мінчаніна Інгелевіча, палюбіў яго як брата.
Да арышту Інгелевіч працаваў кандуктарам у Верхнеудзінску як мабілізаваны на Японскую вайну. У канцы дзевяцьсот пятага года з Чыты ў Верхнеудзінск сацыял-дэмакраты паслалі вагон вінтовак. У Пятроўскім заводзе жандары затрымалі вагон. Каб выручыць яго, верхнеудзінцы падрыхтавалі спецыяльны цягнік з трох вагонаў. Трэба быў галоўны кандуктар да гэтага цягніка. Васільеў пагутарыў з Інгелевічам, і той сказаў: «Вінтоўкі неабходна адабраць у жандараў, бо яны патрэбны рабочым». За гэтую аперацыю ён і атрымаў катаргу.