Надзя здагадвалася: усё адбываецца так, а не іначай, бо побач няма яго. Свет вакол, як дзень без сонца, здаваўся хмурым і непрыветным. Варта на хвіліну заплюшчыць вочы, як памяць бязлітасна ўзнаўляла самыя шчаслівыя імгненні мінулага лета. Тыя галюцынацыі, трызненне на яве доўжыліся днямі, тыднямі. Калі нічога не зменіцца ў яе жыцці, і яна не вырвецца з зачараванага, бясконцага кола думак пра яго, дык у рэшце рэшт звар’яцее.
Усё нагадвала пра яго. Падараваныя ім ноты, рэчы, да якіх ён дакранаўся, людзі, пра якіх яны размаўлялі, вуліцы, па якіх разам ішлі. Здавалася, душа нема крычала: «Яго няма. І ніколі больш не будзе!» I цела, здавалася, пакутвала ад болю. Бо ў кожнай клетачцы жыла памяць. Дух і плоць хацелі вярнуцца зноў да аднойчы перажытага. Хацелі вярнуцца – і разумелі, што вяртання не будзе.
Частка дзявятая
Раздваенне асобы
Часам Надзі здаецца, што яе свядомасць раздвоілася і цяпер замест яе адной існуюць дзве жанчыны. У рэальнасці – дзяўчынка, васямнаццацігадовая, разгубленая і няшчасная, якая, нібы верабей, не ведае, куды схавацца ад пранізлівага студзеньскага ветру. Яна не спіць па начах, нервуецца і не разумее, што з ёй адбываецца.
З люстэркавага адбітку на яе паглядае жанчына, удвая старэйшая, не дужа вясёлая і стомленая. Пазірае на ўсё, што адбываецца, з вышыні пражытых гадоў, супакойвае, разважае цвяроза і наперад ведае, чым гэта гісторыя скончыцца. I дзве Надзі дзень пры дні вядуць свае бясконцыя дыялогі.
– Хіба так можна? – пытаецца дзяўчынка. – Узнесці чалавека на вяршыню шчасця, а потым бязлітасна скінуць уніз?
– Што ты хочаш? – паціскае плячыма жанчына. – Цяперашнія мужчыны – вынік эмансіпацыі. Мы самі вінаватыя, бо такімі іх зрабілі. Яны чакаюць, калі ты патэлефануеш, спатканне прызначыш, сама пацалуеш. Ну, і ўсё астатняе таксама арганізуеш.
– Калі чалавек уваходзіць у тваё жыццё, – спавядаецца дзяўчынка, – і робіцца яго часткай, натуральнай, як паветра, якім дыхаюць, як сонечны прамень, як кропля расы, ты робішся безабароннай…
– Сапраўды, выйграе той, хто менш любіць, – адгукаецца жанчына.
– Услед за кароткай радасцю, калі вы былі разам, пачынаецца чорная паласа, агораць якую немагчыма. Калі вы разыходзіцеся, здаецца, што жыць далей няма сэнсу.
– У светлыя дні ты зразумела, чаму на карціне Шагала закаханыя лунаюць у небе Віцебска. Цяпер ты зразумееш пакуты Атэла і спявачкі з імем Флорыя Тоска. А мо згадаеш героя апавядання Цвейга «Амок»…
– Ты з мяне здзекуешся? – ціха абураецца дзяўчынка.
– Які тут здзек! Гісторыю сусветнага мастацтва можна спасцігнуць толькі праз асабісты вопыт. Апынуўшыся ў сітуацыі Таццяны Ларынай або паручніка з бунінскага «Сонечнага ўдару», можна зразумець усю геніяльнасць твораў. Інакш не бывае!
– Раней я любіла сына, маці, свой дом. Цяпер я не хачу нічога, апрача яго.
– Але зараз ты можаш спасцігнуць логіку паводзін спявачкі Джузэпіны Стрэпоні, якая, пакахаўшы Вердзі, усё жыццё пражыла побач з ім. Але асобна ад сваіх сыноў. З Вердзі яны ўзялі шлюб толькі пры канцы жыцця. З пункту гледжання маці – абсурд. Але, напэўна, ён быў для яе ўсё – Бог, сэнс жыцця. Таму яе ўчынкі ўспрымаюцца як лагічныя і натуральныя.
– Дзіўна, – гаворыць дзяўчынка, – ён з’язджае на два тыдні, і добра, калі хоць раз патэлефануе. Калі была б вымушана з’ехаць я, дык, напэўна, званіла б па тры разы ў дзень. Справа не ў тым, што ён заняты, а ў тым, што няма патрэбы. Для яго не далятаюць мае хвалі. Бо як іначай людзі, што знаходзяцца на розных кантынентах, маглі б адчуваць, што з блізкім чалавекам штосьці здарылася?
Калі чалавек падабаецца, у ім прываблівае ўсё: голас, твар, усмешка, інтанацыя, міміка, смех. Калі чалавек табе цікавы, дык у ім значным падаецца ўсё: што рабіў, дзе быў, каго бачыў. Кожная драбяза.
– У тым і розніца паміж дзвюма паловамі чалавецтва, што Ён і Яна ўсё адчуваюць па-свойму. Ён для цябе – сэнс жыцця, а ты для яго – прыемны эпізод. Мужчына шукае ў каханні натхнення, а жанчына – шчасця.
– Ты дарослая. Скажы, куды сыходзяць пачуцці?
– Яны – з’ява ірацыянальная…
– Куды знікла тое, што нас яднала? Дарослая жанчына ўсміхнулася.
– Тлумачу папулярна. Як псіхатэрапеўт – пацыенту. Рамантычныя адносіны рана або позна вычэрпваюць сябе. Або згасаюць, што мы і назіраем. Або пераходзяць у сваяцкія, чаго не назіраем. Вогнішча страсці ператвараецца ў спакойнае полымя, напрыклад, каміна, якое сагравае доўгія гады. Але тут вяселлем, па-мойму, не павявае…
Дзяўчынка маўчыць. Ёй няма чаго адказаць.