А пасьля, ужо за калгасам, нiякага збожжа не было, ня сталi патрэбны i жорны. Настала поўная галеча. Зь вясны галадуха, есьцi няма чаго. Чакаем бульбы. А бульба… Гэта цяпер скарасьпелка ды iншыя гатункi, дзякуючы iнстытуту бульбаводства. А тады была бульба толькi аднаго гатунку, якi высьпяваў аж пад восень. А так усё лета напаўгалодныя. Першая бульбачка. Добра нагаладаўшыся за лета (бясхлебіца і бязбульбіца), дачакаліся нарэшце пары, калі падрасла бульбачка. Тое было пасьля Спаса, але яшчэ да школы. Мама даўно ўжо прыгледзела баразёнку каля раўка, дзе бульбачка павінна быць найлепшая. Калівы тое падказалі, а вока ў мамы на гэты конт было беспамылковае. Мама ўзяла кошык, а я рыдлёўку. І праўда, першае ж каліва выцягнула на карэньні колькі ня дужа яшчэ вялікіх, але спрытнейшых чырванаватых бульбінаў, якія мама ашчадна паклала ў стары, прадраны кошык. Я капануў колькі разоў рыхлую зямлю, пасьля рукамі добра пашарыў у ёй і знайшоў яшчэ зь пяток бульбінаў. Тое ж зрабілі з суседнім кусьцікам. Праўда, пад ім было менш, я хацеў капануць і яшчэ колькі кустоў, але мама запрацівілася — кажа, хай яшчэ падрастуць. Нам, можа, хопіць. Прынесьлі кошык на падворак, сястра Валя адразу ўзялася скабліць бульбачку — ашчадна, каб не саскрэбсьці лішняе. Шасьцігадовы Міколка заклапаціўся пра цяпельца, каб было хворасту і колькі палак дроў. Цяпельца ладзілі ў мураве каля вуліцы, дзе было чысьцей, чым у глыбіні падворку ля хлеўчука. Для таго паклалі тры пляскатыя камяні і разам з братам разьдзьмулі агеньчык. Мама хутка паставіла чыгунок, ня самы вялікі — меншы, даверху накладзены невялічкай яшчэ, ружаватай, з вочкамі бульбачкай. Зьверху прыкрыла накрыўкай. Варыся, бульбачка. Мы сядзелі па-над цяпельцам, якое дыміла, Валя ўсё круцілася, адварочвалася ад дыму. А Міколка падкладваў і папраўляў палкі. Аднаго разу ледзьве не перакуліў чыгунок, і мама спалохалася — не чапай, дай я. Мы чакалі, калі закіпіць.
Але во і закіпела, кіпень трохі зьбег церазь бераг чыгунка, засіпеў на вугольлі. Цяпер трэба было падкладваць менш. «Ужо зварылася?» — нецярпліва пытаўся Міколка. Мама сказала, што сьвежая бульбачка варыцца доўга, тое ж — ня ў печы. Так яна варылася, і праўда, даўгавата, але мама не сьпяшалася адцэджваць — яна чакала бацьку. Бацька з мужчынамі быў у полі, павінен быў неўзабаве прыйсьці, і мы рыхтавалі яму вячэру. Мама ўжо прынесла гарлачык кіслага малака, ну а хлеба… Хлеба няма. Будзе сьвежая бульбачка замест хлеба.
— Татуля ідзе! — радасна паведаміла Валя.
І праўда, зза рога хаты на падворак стомленай хадой увайшоў бацька. Згледзеўшы цяпельца і сваю сямейку вакол, сумна ўсьміхнуўся.
— Во, ужо і бульбачка! Дык памыю рукі.
Дужа не цярпелася хутчэй пакаштаваць сьвежай, з дымам, цьвердаватай, даўно чаканай бульбачкі.
— Ну цяпер не памрэм, — казаў бацька, прысаджваючыся на ўслончык. — Калі дажыліся да бульбачкі…
І цяжка, самотна ўздыхаў.
Канешне, ратавала малако, але ж моладзi i мужчынам хацелася хлеба. Апроч таго, вечныя праблемы з вопраткай i абуткам. Па гразi, па сьнезе кожны дзень за тры кiлямэтры ў школу. Тры туды, тры назад. У крамах жа нiчога ня купiш, ды й за што купiць? Памятаю, калi ў сяльпо прывязуць мануфактуру, дык за ёй душылiся чорт ведае як. Газы давалi па лiтру цi паўлiтры на месяц i толькi па пайскiх кнiжках. Прыйдзеш зiмой са школы, у хаце цёмна, перад печчу — лучына, так вось трэба рыхтаваць урокi. Праўда, сярод гэтай нэндзы часам выпадалi сьветлыя моманты. Неяк увосень клiча мяне дырэктар, паглядзеў на мае растаптаныя ў гразi башмакi i кажа: «Ідзi ў сельмаг, памерай гамашы. Скажы: дырэктар прыслаў». Пайшоў я, памераў, а пасьля дырэктар мне iх купiў. Усё ж я быў выдатнiк, i, мабыць, тое штось значыла. Ужо я бярог-ашчаджаў тыя гамашкi…
Якраз тою парой бацька ўзяўся будаваць новую хату, старая згнiла, жыць у ёй стала немагчыма. Узiмку хадзiў у сельсавет, каб дазволiлi сьпiлаваць колькi хвояў, затым iх трэба было вывезьцi. Ужо цёплай парой закладваў падмурак, пасьля ладзiў зруб. I ўсё сам, адзiн, не пакiдаючы палявой працы ў калгасе. Прыйдзе, бывала, на полудзень i хуценька на зруб — сякерай цюк, цюк… Так да восенi. Увосень перабралiся ў новую, яшчэ недаробленую, без падлогi хату. Хораша пахлi сьцены, але не было печы. Печ стаўлялi ўжо ў зазiмак. Намерзьлiся добра…
Маiмi вясковымi сябрамi былi хлопцы, пераважна старэйшыя за мяне, апроч хiба Васiля Паршонка, на год цi на два маладзейшага. Вядома ж, усе яны былi адметныя ўласным характарам: некаторыя добрыя i таварыскiя, iншыя — ня надта. Валодзя Галавач, хоць i старэйшы за мяне на тры гады, паводзiў сябе як роўны, ладна таварышаваў, памагаючы, калi ў чым была патрэба. Toe i ня дзiва — у яго была мацi вельмi добрая жанчына, апекавалася маёй мацi, калi тая засталася адна, бяз мужа. Валодзя памагаў мне сячы дровы, як бацька ляжаў з тыфам у Вушачы. Добры хлопец быў сын рэпрэсаванага — Коля, мой сусед (жыў цераз адну хату), якi пасьля вайны на радзiму не вярнуўся, атабарыўся ў Латвii. Меней мы сябравалi зь ягоным братам Мiшам Зьмiтраковым, казалi тады: задаецца. Пасьля вайны ён быў дырэктарам школы, якую адбудоўваў у Кублiчах. З Васiлём Паршонкам, будучым кiнамэханiкам, мы, памятаю, каталiся зiмой на лыжах; Васiль лепей за мяне зьяжджаў з самых крутых пагоркаў. Яшчэ адзiн сябра, мой стрыечны брат Мiкола, не вярнуўся з вайны — падобна, быў забiты пры штурме рэйхстагу, як сьведчыў камбат Няўстроеў. А ягоны малодшы брат Iльля, былы партызан, пабадзяўшыся па сьвеце, пад старасьць вярнуўся на радзiму i пахаваны на бацькоўскiх могiлках.