I гэта стала ясным зноў-жа пазьней.
29.
Сьцяпана чакала позва ў пракуратуру. Кіра, прыняўшы яе пад распіску, ня ведала, дзе шукаць мужа. Яна папрасіла дапамогі ў старшыні.
Пракурор — лысы й, відаць, ня надта здаволены кар'ерай, — паводзіў сябе зласьліва. Ён прачытаў Сьцяпану міліцыйныя матэрыялы й, непрыемна камэнтуючы іх, запытаў:
— Грамадзянін Сьцяпан Сумленевіч — ці вы пацьвярджаеце пачутае тут вамі?
— Пацьвярджаю.
Пракурор адламаў палавінку таннай папяросы й, замацаваўшы яе ў люльцы, з натхненьнем закурыў.
— У мяне ёсць да вас пытаньне, грамадзянін Сумленевіч.
— Слухаю вас, пане пракурор.
Прыплюшчыўшы вочы, ён зацягнуўся дымам.
— Скажэце мне, так напраўду, за што вы, грамадзянін Сумленевіч, хацелі адпомсьціць свайму шэфу?
— Перш чым адказаць вам на гэтае пытаньне, дазвольце мне, пане пракурор, закурыць...
— Прашу, — ён ветліва працягнуў Сьцяпану папяросьніцу, шчыльна запоўненую. — Курэце, калі ласка.
— Дзякую вам, пане пракурор, — Сьцяпан дастаў свае. — Я прызвычаены да слабейшых. — I прыкурваючы: — Пане пракурор, пра гэта ўжо пыталі ў мяне іншыя, — ён выдыхнуў салідную порцыю дыму, ад якога закалола яму ў мазгох. — Каб не займаць вам, пане пракурор, шмат часу, я хачу адразу заявіць, што прычыны падпалу мною машыны старшыні знаходзяцца далёка ад якіх-небудзь асабістых або прыватных справаў.
— Напэўна?
— Напэўна, пане пракурор.
— Ой, людзі, людзі... А пратакол вы, грамадзянін Сумленевіч, праслухалі ўважліва?
— Матыў жончынай здрады, пане пракурор, надта-ж прыйшоўся даспадобы сяржанту, які дапытваў мяне, — Сьцяпан усьміхнуўся са зьняважынкай на вуснах. — Ну й каб зрабіць яму прыемнасьць, а ўсур'ёз кажучы, каб хутчэй давесьці справу да ведама суду, я згадзіўся...
— Дарагі пане, вы забываеце, перад кім гэта гаворыце! — ён прыкурыў наступную палавінку папяросы. — Калі з вас такі змагар за ідэю, дык скажэце, навошта вы размалявалі вось гэты аб'ект? — і пракурор выклаў на стол перад Сьцяпанам буйнага фармату здымкі з тымі эмалевымі яго надпісамі. — Ну?!
— Узяла мяне злосьць...
— Я разумею — падпал легкавой машыны пажылога набабніка, спроба пабою нявернай жонкі, урэшце, абразьлівыя надпісы — усё можна зразумець. I за ўсё гэта вы адкажаце перад судом, як за незаконныя ўчынкі. Вось, калі ласка, пачытайце паказаньні сьведкаў.
Сумленевіч, бадай, тры разы прагледзеў паказаньні цесьця. Кароткія, амаль агульныя, яны, папраўдзе, уяўляліся яму кулаком, якім пагрозьліва махаюць, але яшчэ ня б'юць.
— Я зараз вам усё растлумачу, — сказаў Сьцяпан: "Мне трэба было наведацца дамоў, а не адразу бегчы ў пракуратуру, як да спачувальнай цёткі!" — Тут, у паказаньнях сьведкаў, другараднае пераўтворанае ў галоўнае, пане пракурор. Падпальваючы халерную машыну старшыні, я меў на ўвазе завалачы злодзея якраз у суд. Не на тое, каб яму даказваць яго злачынствы, бо такіх магчымасьцяў у мяне няма, але публічна акампраметаваць i гэтым перашкодзіць у ганебнай яго кар'еры. Нічога больш. А пра Кірыну здраду я тады й ня чуў, пане пракурор.
— Акампраметаваць, пашкодзіць... О як-жа любім мы рабіць гэтае! А для грунтоўнай дзейнасьці дык нам розуму й не хапае. Толькі крычым, крычым, бо гэтак лягчэй, не? — хваляваўся пракурор. — Хі, адсюль блізка да дзівосных высноваў, якімі вы тут частуеце мяне: суд павінен быць куратарам грамадзка-гаспадарчага жыцьця, узвысіцца над ім i г. д. Я не раблю памылкі, разьвіваючы вашы думкі, грамадзянін Сумленевіч? — Пракурор памаўчаў. — У вас, прабачце мне за вострае параўнаньне, наглядаецца гутарковае разуменьне ролі судаводзтва, якое ня можа й не павінна прэтэндаваць да нечага вышэйшага, чымсьці злачынства й пакараньне. Вы дапусьціліся глупства, па сваёй маладосьці й непісьменнасці ў законах...
— Не, пане пракурор, пра ніякае тут глупства ня можа быць i гаворкі. Усё гэта, што вы сказалі, я ведаю або — дакладней кажучы — ужо ведаю. Скажу большае вам дзіва: я баяўся, што шэф не дапусьціць да судовага разгляду майго выбрыку, добра ведаючы, да чаго я ва ўсім гэтым імкнуся. Я не хуліган, не п'яніца, не валакіта ці дурман, што цягаецца з курвамі. Мне трэба пераканацца, пане пракурор, наколькі структура грамадзскага жыцьця зьяўляецца здольнай самарэгуляваць сябе, самаліквідаваць аварыі або прадпасылкі, што спараджаюць іх, — Сьцяпан, не пытаючы пра дазвол, наліў сабе з графіну паўшклянкі газаванай вады й выпіў з неэстэтычным пожлуктам (бы конь з карыта ля калодзежа). — Мая жонка, Кіра, ня вытрымала ўзьніклай сытуацыі. Яна здалася. Я — не. Скажу асьцярожней — пакуль не. Маёй задуме суд, праўда, не дапаможа, але хоць крыху паслужыць ёй. Настолькі, наколькі дазволіць яму ягоная частковасьць. Мо' я й дзівак? Скажу вам, пане пракурор, што ўчыніў я шмат, каб даказаць сваю рацыю службовымі шляхамі. На жаль, безвынікова. I так, я й мой шэф, бы два жарабцы, гойсаем побач сябе, спрабоўваючы адзін аднаму забегчы дарогу. Каму з нас гэта ўдасца — пабачым. Калі над чымсьці задумоўваюся я зараз, дык над самім сабою: адкуль у мяне такая заўзятасьць? I трывожуся — ці я ня быў-бы такім-жа, як ён, калі-б апынуўся ў яго становішчы? На яго пасадзе. Карацей кажучы: у якой меры чалавек можа стацца незалежным ад умоваў? Быць сабою. Мяне неспакояць, заўважце, памеры зьявы, а не сама зьява, — ён сьціснуў далонямі скроні.