У час гэтых разважанняў галава яго вокамгненна схавалася пад капелюшом, зацьмiлася ў вачах, i знiклi ўсе малюнкi прыроды. Фiлосаф зрывае капялюш, i госцi бачаць перад сабою жудаснае вiдовiшча: не было ў яго галавы, толькi над шырокiмi плячамi вiсеў на тонкай шыi нейкi шарык накшталт макавае галоўкi. Задуманыя, стаяць усе, бледнасць на тварах, неспадзяванае дзiва перапалохала гасцей, усiм мову пазаймала.
Доўга ўся гэтая сябрына маўчала. Фiлосаф, круцячыся на адным месцы, нейкiм пiсклявым голасам мармытаў няўцямныя словы. Ледзь вырывалiся з грудзей яго ўздыхi, а калi падняў рукi ў неба, iмгненна ўбачылi над яго плячыма звычайную чалавечую галаву.
Госцi паглядалi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць, а яго сябар-асiстэнт смяяўся да слёз, даводзячы, што тое дзiва здарылася ад сонечнае спёкi, i раiў усiм вярнуцца дахаты, бо шпацыр у спякоту не спрыяе здароўю.
Усе паверылi, што бачылi звычайную рэч, i пераканалi гаспадара, што ўсё гэта ад прылiву крывi. А хутка i забылiся пра ўсё. Фiлосаф жа па-ранейшаму трымаўся сваiх поглядаў i нязменна трыумфаваў.
Ён не пакiнуў займацца ашуканствам, а пасля асмелiўся нават надрукаваць свае разважаннi, што супярэчылi рэлiгii i здароваму розуму, у часопiсе. Яго старыя суседзi, якiм гэта чытаў, папярэджвалi:
- Пакiнь свае памылкi; вер так, як верылi твае бацькi. Яны жылi шчаслiва i спакойна; iх простая вера заслужыла ўзнагароду. Якая ж праўда вышэйшая за праўду веры? Бог яе сам аб'явiў у Евангеллi, i гэтая мудрасць, як сонца нябеснае, асвятляе цэлы свет i кажа пра таямнiцы. Чалавечы розум няхай супакоiцца, бо гэта за мяжою яго разумення. Памылковыя думкi вядуць народ да бяды, а веру - да ганенняў.
Аднак усе парады i напамiны былi марныя.
На змярканнi Фiлосаф, вяртаючыся са шпацыру, мiнаў пагорак, дзе ў засенi некалькiх бяроз стаяла старая драўляная каплiчка, узвышалiся камянi i пахiленыя крыжы на могiлках. Там ён убачыў некалькi сялян, што, укленчыўшы, малiлiся за душы памерлых. Фiлосаф здзiвiўся iх прастаце. "Бедныя людзi, падумаў сам сабе, - вераць, што жыхары таго свету чуюць iх цi патрабуюць ад iх малiтвы".
Ледзь падумаў так, як агарнула яго нейкая трывога, а калi заспяшаўся дахаты, убачыў нечакана, што побач з iм iдзе велiзарны шкiлет. Гэта так яго напалохала, што, вярнуўшыся дадому, ён доўга быў як непрытомны. Дарэмна стараўся пераканаць яго прыяцель, што гэта адбылося з якойсьцi самай звычайнай прычыны. Здаралася колькi разоў, што ўвечары той шкiлет заходзiў у ягоны пакой i станавiўся ля стала. Тады Фiлосаф пранiзлiвым крыкам склiкаў да сябе ўсiх, хто быў у доме. Калi заплюшчваў вочы, каб заснуць, здавалася яму, што страшны крывасмок, абапiраючыся спарахнелай рукою, навiсаў над яго тварам i жахлiва заглядваў яму ў вочы; пранiзлiва крыкнуўшы: "Труп, труп!" - Фiлосаф усхоплiваўся з ложка. Доўгi час бачачы такiя вiдовiшчы, ён зусiм перамянiўся: пабляднеў з твару, саслабеў i заўсёды меў неспакойныя думкi. Да таго ж асiстэнт, засмучаны гэтымi пераменамi, пакiнуў яго i выехаў у нейкiя далёкiя краiны.
Раней Фiлосаф быў моцны духам, нi ў што не верыў; цяпер прымхi мучылi яго душу i даводзiлi да роспачы. Калi часам пачуе сярод начное цiшы стогны ўдода або журботныя савiныя крыкi, рабiўся надзвычай устрывожаны, чакаў якого-небудзь няшчасця ў доме. Заскуголiць сабака на панадворку - ён бяжыць паглядзець, у якi бок павернута сачая морда, бо, на яго думку, там жахлiвы пажар знiшчыць вёску або выпалiць лес. А яшчэ больш раздражнялiся яго аслабленыя нервы, калi бачыў, што, скуголячы, сабака не падымае галаву, а нiбыта чуе нешта пад зямлёю. Роспач агортвала яго, бо гэта вешчавала смерць камусьцi ў яго доме. I ён, не могучы пазбавiцца ад гэтага страшнага прароцтва, тут жа загадваў запрагаць коней i ўцякаць у горад або куды-небудзь да знаёмых цi суседзяў. Са страхам апавядаў iм, што здарылася ў яго доме, i тыя марна старалiся пераканаць яго, што трывога ягоная дарэмная.
Дзiўны ўплыў на Фiлосафа меў месяц. Ён наганяў неспакой, i Фiлосаф не мог сядзець у тым пакоi, куды лiлося з неба бледнае месяцавае святло.
У летнюю спёку ён самотны сядзеў ля вакна, паглядаючы ў поле; вецер, не раўнуючы, як на возеры, падняў на амаль ужо спелым жыце хвалi; цешыў яго добры ўраджай, i меў ён надзею ў гэтым годзе на вялiкiя даходы з маёнтка. Нечакана пачуў ён у пакоi стрэл, нiбыта з пiсталета, якi скалануў усе ягоныя нервы. Фiлосаф адскочыў ад вакна i ўбачыў на сцяне пераламаную папалам асаду з партрэтам дзеда-нябожчыка. Гэты выпадак настолькi яго перапалохаў, што праз некалькi дзён ён памёр.
Гаспадар загаварыў да мяне:
- Памятаеш, калi мы хадзiлi ў школу, колькi было моладзi рознага характару i здольнасцяў? Цяпер раз'ехалiся па свеце. Думаю, мiж iх ёсць шмат люцэфугаў i гордых фiлосафаў. Гора нам, калi такi заняў месца ў духоўным або грамадскiм кiраўнiцтве.
- Цяпер жалезны век, - сказаў я, - чалавек лёгка робiцца горшы.
- Сапраўды, век жалезны, - прамовiў Ротмiстар. - Знiкае спакойнае i вясёлае жыццё, цяпер, здаецца, усе баяцца адзiн аднаго, часта чуеш стогны i скаргi. О, як добра прарочыў гэта Драўляны Дзядок аднаму з маiх калегаў, якi быў надзвычай арыгiнальнага нораву i ў весялосцi пераступаў усе межы; калi даходзiў да такога стану, то кожная рэч у яго марах малявалася ў аблiччы нейкiх дзiўных велiканаў. Iмя яго - Севярын. Я за характар называў яго Летуценнiкам. Раскажу вам пра дзiвосную гульню яго фантазii.
ЛЕТУЦЕННIК СЕВЯРЫН
Быў ён з лепшых вучняў, любiлi яго настаўнiкi, ён часта атрымлiваў узнагароды, меў вялiкую ахвоту вывучаць замежныя мовы i нядрэнна ўжо гаварыў на некалькiх. А чытаў найбольш паэзiю: iдылii Фэакрыта[10], Геснера[11], Шымановiча[12] яго зусiм ачаравалi. Паўсюль ён бачыў Аркадзiю, а ўсе людзi ў ягоным уяўленнi былi наiўныя i шчырыя пастушкi. Калi ён выходзiў на шпацыр за горад, дык у ручаях бачыў наядаў, на лугах скакалi нiмфы, а ў засенi дрэваў з-пад зялёнага вэлюму ўсмiхалiся яму дрыяды. Словам, усюды сустракаў ён старажытны залаты век грэкаў, не ведаў, што ёсць бяда на свеце, быў заўсёды вясёлы сам i весялiў iншых.
Аднаго разу, калi настаўнiкi з вучнямi агледзелi музей, дзе былi розныя дзiвосныя рэчы i карцiны славутых мастакоў, i, спынiўшыся перад Драўляным Дзядком, загаварылi з iм, Севярын, налавiўшы поўную жменю мух, падбягае туды i пытаецца ў Дзядка:
- Адгадай, Дзядок, што ў мяне ў руцэ?
Дзядок патрос галавою i кажа:
- О нешчаслiвы! Ты будзеш выгнаны з раю сваiх мар, пойдзеш крамнiстаю дарогаю i нiкчэмныя iнсекты ў воблiках страшыдлаў будуць гнацца за табою.
Севярын жа выпусцiў мух, засмяяўся i пабег.
Пасля курса навук Летуценнiк пакiнуў горад, вылецеў у свет, як птушка з клеткi, калi вясна ўбiрае лугi i дрэвы пахкiмi кветкамi. I ён, бедны, думаў, што гэтая вясна будзе яму вечнаю. Але як хутка надышла панурая восень!
Спачатку толькi ва ўяўленнi бачыў ён пекных багiнь на лугах i ў гаях, нарэшце спаткаў iх i ў свеце. Гэта была панна Адэля, з маёнткам, прыгожая i з добрымi манерамi. Гэтай асобе Севярын аддаў сэрца, i Адэля была яго адзiнаю мараю. Кахаў ён гады чатыры. Не буду тут апiсваць шчаслiвыя i нешчаслiвыя хвiлiны; гэтыя гiсторыi заўсёды падобныя адна да адной, хоць i малююць iх розныя пiсьменнiкi па-рознаму. Не буду нi хвалiць, нi ганiць жанчын, бо ўсе дочкi Евы такiя i мусяць быць такiмi, якiмi iх стварыла прырода. Скажу толькi, што вужака золата i ганарлiвасцi звяла Адэлю, яна здрадзiла Севярыну i выйшла за iншага.
Першае каханне, да таго ж яшчэ нешчаслiвае, - найвышэйшая навука, пасля якое чалавек з увагаю пачынае чытаць кнiгу свету, таямнiцы сэрца, адносiны сяброў i блiзкiх. Адсюль пуцiны чалавечага жыцця бяруць накiрунак на поспехi i няўдачы. Тут ён сустракае няраз насмешлiвыя вочы i нясталае сяброўства. Зразумеў i Севярын, што свет не рай, а людзi не анёлы.
Пасля гэтага здарэння зрабiўся ён самотны, усе ягоныя мары былi жахлiвыя, уцякаў ад людзей, мiлай была яму адзiнота, найпрыемнейшы быў яму малюнак неба, i то толькi тады, калi ў чорных хмарах адзывалiся грымоты, выў вецер, шумелi лясы i хвалi на возеры. У нiкчэмных жамярыцах пазнаваў ён постацi шкадлiвых людзей, мроiў i расказваў пра дзiвы. Усе, хто ведаў Севярына, жартавалi з яго i называлi вар'ятам.