БАРЫС ЛАПІН
ДВАЦЦАЦЬ ДЗЁН У ІНДЫІ
Юндзетсэктар
Менск 1933
Пераклаў з рускай мовы К. Падносаў
Тэхрэдактар І. Белкін
УСТУПНЫ РАЗЬДЗЕЛ
У гэтай кніжцы расказана нязвычайная гісторыя, якая адбылася са скромным савецкім рэгістратарам перапісу на Паміры. Перапіс праводзіла ЦСУ (Цэнтральнае статыстычнае ўпраўленьне) для таго, каб вызначыць дакладную колькасьць насельніцтва і яго заняткі ва ўсім Савецкім Саюзе. Зрабіць перапіс правільна было вельмі важна — уся наша савецкая гаспадарка заснавана на дакладным уліку. У 1926 г. тысячы рэгістратараў вандравалі па самых далёкіх куткох нашай краіны, іншы раз нават у такіх мясцох, куды не адважваліся пранікнуць дасьледчыкі і падарожнікі.
У 1927 г. асталіся толькі два месцы, дзе яшчэ ня быў праведзен перапіс,— гэта Якутыя, на далёкай поўначы, і Таджыкістан, у Сярэдняй Азіі.
Якраз у гэты час я працаваў у глухой ускраіне Таджыкістану — на Паміры. Паселішчы
Паміру разьмешчаны вельмі высока і паветра там разрэджанае. Патрэбна вялікая прывычка, каб там езьдзіць. У гэтых мясцох Памір блізка падыходзіць да граніц горнай Індыі. Вось што піша адзін профэсар аб граніцах Паміру:
«Перад вамі белая сьцяна ўсходняга Гіндукушу. З яго сьнегавых вяршынь вам прыдзецца спусьціцца ў нетры паўночнай Індыі. Калі вы пазнаёміцеся з гэтай дарогай, вы атрымаеце жахлівае ўражаньне. Гэта дзікія кручы і скалы, па якіх паўзуць людзі з ношай за сьпіной. Конь па гэтых мясцох часта ня можа прайсьці. Я ішоў калісьці гэтымі сьцежкамі. Перакладчык майго прыяцеля, з сьвежага і бадзёрага чалавека зрабіўся старым. Людзі сівеюць ад трывог, пачынаюць баяцца прасторы. У адным месцы мне давялося адстаць, і калі я ізноў дагнаў спадарожнікаў, то застаў нашых двух перакладчыкаў плачучымі. Яны гаварылі: «Туды страшна ісьці, мы там памрэм».
На самай справе на Паміры цяпер ня так ужо страшна, як піша профэсар. У мінулым годзе на Паміры пракладзена дарога. Да сталіцы Паміру цяпер можна даехаць на аўтомобілі. Туды лётаюць самалёты. Чатыры гады назад я ехаў з
Дзюшамбэ ў Хорог восемнаццаць сутак, амаль не зьлязаючы з каня. Цяпер да Хорога можна даляцець на самалёце за дзьве з паловай гадзіны.
Тут я хачу расказаць аб перапісе на Паміры і аб сваім падарожніцтве ў Індыю, аб якім англійскія буржуазныя газэты пісалі столькі няпраўды.
У самай вялікай у Індыі газэце «Алахабад-Ньюс» адзін палкоўнік напісаў пра мяне цэлы артыкул. Ён расказвае, што сустрэўся са мной ў індыйокім гарадку Бальтыты. Мяне ён апісвае, як хмурага шырокаплечага дзяціну славянска-мангольскага тыпу, з нізкім ілбом, бруднай русай барадой і вялікімі кісьцямі рук. Затым ідзе вось што:
«Гэта быў цікавы экзэмпляр чалавека — гэты шпіён. Ён мог служыць вельмі добрым прыкладам крывадушша, з якім маскоўскія бальшавікі нацкоўваюць туземцаў на англічан, пасылаючы да нас сваіх людзей. Новы доказ блізарукасьці ўраду, які глядзіць скрозь пальцы на тое, што робіцца ў Індыі. Рускі быў захвачан у адным з горных засьценкаў, куды ён дастаўляў транспорт зброі, што быў прызначан для нападу на караван канджуцкага начальніка пана Дзьюрэньці, які ехаў у Пешавар. Прывезены ў Бальтыт, ён рабіў спробы ўзбунтаваць салдат канджуцкага хана і, адпраўлены ўнутр краіны, зьнік з дарогі пры вельмі таямнічых абставінах, аб якіх яшчэ ня час паведамляць у друку».
Вось усё, што піша пра мяне аўтар артыкулу. Усё гэта нахабная і беспадстаўная хлусьня. Адно, што праўдзіва ў гэтым плявузганьні — тое, што паважны корэспондэнт «Алахабад-Ньюс» сапраўды мог мяне бачыць у Бальтыты. Цяпер я прыпамінаю, што і я бачыў яго. Гэта быў маленькі ваенны, у палатняным кіцелі і коркавым шлеме, з тварам, падобным на гнілую ігрушу. Ён сядзеў за чайным сталом разам з тоўстым містэрам Дзьюрэньці на тэрасе рэзыдэнцкага бангало. Мяне прынялі туды, аслабеўшага пасьля трохдзённага сядзеньня ў турме — у гэтым душным куратніку, поўным блох, кляшчоў і скарпіёнаў. Я быў зьвязан ад пятак да зубоў, і прапаршчык шымшалскага палка біў мяне ў сьпіну прыкладам цяжкай адзінаццацізараднай вінтоўкі. Калі корэспондэнт «Алахабад-Ньюс» сапраўды тая асоба, за якую я яго прымаю, то ён павінен ведаць гісторыю таго, як я папаў у Індыю.
Запамятайце, што Заходні Памір і Ўсходні — зусім розныя краіны. На Заходнім Паміры летам вельмі горача, там вузкія міжгор’і, амаль непраходныя дарогі, вадаспады, жывуць там таджыкі-земляробы. Усходні Памір — краіна вечнага холаду, там роўныя лугі, жывуць там вандроўнікі-кіргізы.