— Ай-ай-ай, без карысьці ты чаруеш! — сказаў ён.— Гэтыя гурама — адчайнае племя. Калі хацеў да іх ісьці, чаму ня ўзяў таварыша Тымур-Султана з Памірскага посту? Чаму ня ўзяў яго адважных кіпчакоў — міліцыянэраў?
Я нешта адказаў яму, прадаўжаючы пісаць. Помніцца, я сказаў яму, што ён можа вярнуцца назад, калі хоча. Кіргізёнак пакланіўся і,азіраючыся, пайшоў да свайго каня, прывязанага каля юрты старэйшыны роду. Адтуль, насустрач яму, выступіў нейкі бязносы волат закручаны ў старую шубу з воўчых скур.
— Стой! — прамармытаў ён, зьбіўшы хлопчыка з ног цяжкім ударам кулака.— Куды цябе паслаў чыноўнік? Ён паслаў цябе за салдатамі, каб узяць у палон? Гавары, пракляты шайтан!
З усіх бакоў стаянкі раздаліся злосныя крыкі. З юрты адзін за другім выбягалі вандроўнікі, на хаду шчоўкаючы вогнівам і запальваючы кнаты сваіх крэмнявых стрэльбаў. Я кінуўся на дапамогу хлопчыку, стараючыся адштурхнуць ад яго зьверападобнага волата, які здавалася, гатоў быў яго раздушыць. У гэты момант раздаўся перасьцерагаючы крык, і вакол майго цела абвілася вяроўка, якая ўдарыла мяне нейкай цяжкой гіркай, прымацаванай на канцы гэтай вяроўкі. Я паваліўся на зямлю амаль бяз прытомнасьці. Зараз-жа са ўсіх бакоў з гучным крыкам пазьбягаліся кіргізы і туга зьвязалі мяне, топчачы і штурхаючы нагамі. Вяроўка моцна ўелася ў маё цела. Я ня мог рушыцца. Затым я быў кінуты на сырую калючую траву і прыкрыт, каб ня зьмерзнуць, нейкімі вашымымі і сырымі лахманамі. Я пачуў, як стагнаўшага і плакаўшага хлопчыка, павялі ў адну з юрт. Я астаўся ляжаць адзін, чуючы чвяканьне жаваўшых над маёй галавой жвачку якаў.
Ноч прайшла ў муках і ў трывозе. Я ня спаў, рыхтуючыся сустрэць самае што можа быць цяжкае, а можа і сьмерць. На сьвітаньні з галавы маёй зьнялі анучы, якімі яна была закутана, і нейкі кіргіз паднёс мне малако ў іржавай бляшаніцы. Я убачыў, што стаянка была сабрана і гатова ў дарогу. Дзе-ні-дзе яшчэ тырчэлі дзіравыя як рэбры, оставы юрт, каля якіх жанчыны выцягвалі паўбіваныя ў зямлю калы.
Калі добра расьсьвітала вандроўе зрушылася на поўдзень, паганяючы гарбатых якаў, трусіўшых дзіўным кароўім трушком. Не разьвязваючы, мяне прыкруцілі да мяккага «палану» — уючнаму сядлу ўмацаванаму на сьпіне яка.
Сонца узыйшло жоўтае і хмурае, бяз усякіх сьветлавых эфэктаў. Цяпер можна было бачыць адзінокае нагор’е з усіх бакоў абкружанае дзівоснымі горамі, пакрытымі з самай асновы сьнегам.
На дзесяткі кілёмэтраў адсюль ня было ніводнага чалавечага жыльля. Тут панавала прыгнятаючая цішыня, і на гэтых вялізарных прасторах вандроўе кіргізаў здавалася нібы выпадкова трапіўшым і надзвычай маленькім. Кіргізы немым голасам паганялі якаў (рэдкае паветра кепска перадае голас), немым голасам лаячы і праклінаючы адзін аднаго. Каля поўдня мы пераправіліся ў брод праз ледзяны і няглыбокі ручай Ак-Су, на другім баку якога пачынаўся новы пад’ём, які вёў да высокага горнага хрыбта, бліскаўшаму на поўдні.
— Разьвітайся са сваёй зямлёй,— сказаў мне адзін з кіргізаў, які ехаў поплеч,— цяпер мы ідзем па зямлі Афганістану. За тым перавалам — Канджут.
Я аглядзеўся вакол, наколькі дазвалялі мне вяроўкі. Нічога не зьмянілася, хоць мы і былі па той бок граніцы. Дзьмуў той-жа халодны вецер, пуст быу кругавод, і з зямлі рэдкімі купкамі тырчалі кусьцікі чахлай і калючай травы. Тут кіргізы не баяліся больш пагоні. Мяне разьвязалі і дазволілі зьлезьці з яка і ісьці пехатой, каб разьмяць ногі. Аднак доўга ісьці пехатой было немагчыма. Грудзі сьціскала біцьцё сэрца — гэта была хвароба вышыні.
Мы рухаліся на поўдзень, ад начлегу да начлегу, падымаючыся ла вельмі высокія ледзяныя спады, ізноў выходзячы на голыя, бястраўныя ўзгор’і, якія ляжалі адно вышэй за другое. Справа ад нас паказалася і зьнікла возера. Вялікіх крамянёў, воды якога, бліскучыя і ярка блакітныя затокай упадалі ў бязьмеж’е вечнага лядніку. Мы мінулі сьнежныя гураганы перавалу Вахжыр і асыпы перасала Кіліл, дзе ніколі не праходзіў нагружаны конь. У каня ад напружаньня ў разрэджаным паветры, здарыўся-б параліч сэрца. Так казалі мне кіргізы. Вышьшя гэтых перавалаў, мяркуючы па карце, блізка да 6 км над узроўнем мора.
Зараз-жа за перавалам Вахджыр я ўбачыў нявысокі каменны насып, які лічылі, як відаць сьвятыняй у вандроўнікаў. У каменьні былі ўторкнуты бунчукі і рогі горных бараноў, зьвязаныя анучкамі і стракатымі кавалачкамі.
Я абышоў насып і на самой яго вяршыні, на гладкім ілбе вялікага каменю, убачыў надпіс на англійскай мове: «Пагранічны знак №281, Вахжырскі вучастак. Пастаўлен у 1896 г. капітанам 3-й сапёрнай роты паўночна-заходняга пагранічнага палка Г. Тгоузерсом».