Дарбар быў у разгары, адбывалася цэрамонія прадстаўленьня да чынаў і нагародаў. Апавяшчальнік зычна трубіў у рот і адзін за адным да хана падыходзілі дагодлівыя барадачы, цалаваўшыя яму руку. Цэрамоніймэйстэр безадкладна падхопліваў узнагароджанага і накідваў яму на плечы танны бязевы халат — падарунак хана. Атрымаўшы дар, закочваючы вочы адыходзіў, нібы адчуваючы надзвычайнае шчасьце. Затым ізноў раздаваліся трубы, білі і пілілі музыканты, і новы шчасьлівец падыходзіў да плецёнага венскага трона хана. У гадзіну дня хан са сваімі блізкімі накіроўваўся ў палацавую мячэць. Зьняволеныя засталіся на месцы, робячы выгляд, што моляцца.
Затым двор дарбара ізноў напоўніўся ханскай чэлядзьдзю.
Хан увайшоў стомлены і пагрузьнеўшы, абціраючы рукавом потны твар. Шэпчучы і заікаючыся, да яго падляцеў цэрамоніймэйстар і зараз-жа ізноў адляцеў, адасланы лёгкім узмахам ханскай рукі.
— Дзіва (суду) ня будзе,— аб’явіў ён па-пэрсыдзку (гэта лічылася, як відаць, самым што ні ёсьць лепшым пры канджуцкім двары),— хан адмяніў суд. Зьняволеныя зьвернуцца ў турму. Хан зажадаў пакінуць іх на міласьці алаха.
Начальнік канвою павярнуўся да нас, у той-жа час пажыраючы вачыма хана. Ён не рашаўся павесьці нас не прадставіўшыся хану. Ён разьлічваў у гэты дзень атрымаць узнагароду за верную службу. Цэрамоніймэйстар прыйшоў да яго на выручку.
— Стойце,— сказаў ён,— прывядзіце злачынцаў на паклон.
Начальнік аддаў загад, і натоўп, блытаючыся і штурхаючыся, накіроўваўся ў глыбіню двара. Я ішоў, сьціснуты дзьвума старымі забойцамі.
Англічане нерашуча рушыліся нам насустрач.
Пан Дзьюрэньці, здавалася, толькі цяпер мяне заўважыў.
— Што гэта такое,— сказаў ён,— гэты чалавек тут? Ніколі нельга разьлічваць на тое, каб хан выслухаў вас уважліва. Для чаго ён адмяніў суд на сёньнешнім дарбары? Шкада. Трэба было-б каб канджут адказаў на пошукі суседзей, аб якіх ня сказана ў догавары. Прыдзецца яго адлравіць з оказіей субалтэрн-афіцэра... Бірк!
— Але, сэр,— адгукнуўся малады сьветлавокі афіцэр, стаяўшы за яго сьпіной.
— Вы зьявіцеся да мяне праз паўгадзіны ў рэзэндэнцкае бунгало.
Дарбар быў скончан. Я ізноў — на апошнюю ноч — быў адпраўлены ў падвал, закут у калодкі; бяз сну і адпачынку праваляўся на гнілой турэмнай саломе. На гэты раз, як відаць, уся гэта «гісторыя з географіяй» пагражала блізкай разьвязкай. Раніцою наступнага дня я стаяў перад невялікім караванам, каля якога вазіліся, цёмнатварыя салдаты ў пурпурных чалмах.
Гэта быў атрад салдат-раджпутаў, пад камандай учарашняга маладога афіцэра. Убачыўшы мяне, ён прыветна памахаў мне рукой.
— Алё, як вы жывеце? — крыкнуў ён па-англійску.— Вы спрытны малы. Я думаю, мы з вамі ня будзем сварыцца ў дарозе. Мы памірымся на тым, што я ня буду распытваць аб вашай ігры. Я ня выведка, а салдат.
Ён паглядзеў на мяне з павагай і смутнай прыемнасьцю. Як відаць, рэзэдэнт у сакрэтных інструкцыях нагаварыў гэтаму афіцэрыку ўсякай недарэчнасьці аб маім важным політычным значэньні.
— Я вырас у Калькуце,— прадаўжаў ён.— Тут я год, але ніколі не дазваляў сабе апускацца, як гэтыя нікчэмныя пенджабскія чыноўнікі. Я галюся кожны дзень і выпісваю сабе кіцелі непасрэдна з Карачы, таму што я служу не з-за заробку. Мой дзядзька — чалавек старой складкі — гэта патрабуе. Пошта вельмі спазьняецца. Мне 23 гады.
Я адказаў неразборлівым мыканьнем, але гэта яму не перашкаджала, сьпяшаючыся і падганяючы салдат, накладаўшых клункі ка доўгавухага пегага мула, бясперастаньня прадоўжваць сваю гутарку.
— Я вязу з сабой увесь мой багаж. На выпадак, калі мне больш не давядзецца вяртацца. Вам дадуць прыгожага каня. Раз вы мой арыштант, я павінен аб вас клапаціцца. Хіба ня так? Я загадаў прывязаць да вашага сядла адзін з сваіх клункау. Яны не зьмяшчаюцца на муле. Тхель, тхель!
Гэтыя выклікі датычыліся сіпаяў, якія ў адзін момант паўскаквалі на коняй. Мы рушыліся. Караван субалтэрна Бірка, ці «паштовы ланцуг», як кажуць у горнай Індыі, складаўся з двух мулаў, шасьці коняй, якія рухаліся ланцугом. Уперадзі і ззаду майго каня ехалі салдаты, спакойна перагаварваючыся і штомінутна сьплёўваючы бетэль на дарогу. У караване быў сьвяточны настрой. Усе прылічаныя да яго салдаты назаўсёды пакідалі Канджут. А гэта ня жарты — распрашчацца з гэтай бруднай дзіркай. Да таго-ж салдаты былі індуісты і ня ладзілі з мусульманскім насельніцтвам рынку. Я таксама адчуваў сябе надзвычай добра, «я гледзячы на тое, што ў канцы гэтага шляху я не чакаў нічота добрага. Перш за ўсё я быў на свабодзе. Лепш што ўгодна, чым гэты пракляты падвал.