Тым я і збіраўся скончыць сваё эсэ, толькі якраз учора адзін прыблуда абразіў мяне.
— І калі гэта беларусы кінуць жлукціць гарэлку? — між іншым запытаўся ён.
На што я спакойна, аднак з гонарам, адказаў:
— Беларус — не скаціна. Гарэлку на ваду ніколі не прамяняе.
Пісаць пра беларускую мову — што на могілках забаўляцца. У якім месцы ні спыніся — усюды сум.
Але ж наракаць ды скардзіцца на тое, што беларусы роднае мовы цураюцца,— сэнсу таксама няма, бо колькі можна...
Таму лепей запытайцеся мяне, скуль завялася ў нас гэткая прыкрая завядзёнка. І я вам умомант адкажу: беларусы на злом галавы бягуць не ад мовы, а ад таго лёсу, што наканаваны ім роднай мовай...
Пасля восьмага класа бацькі выправілі мяне з мястэчка ў няблізкі свет — вучыцца аж пад Маскву. Даволі хутка я вярнуўся дахаты без навукі, але з упэўненай расейскай гаворкай, на якой, не хаваючы форсу, гаманіў у мястэчку.
Ах, з якім захапленнем і зайздрасцю глядзелі на мяне сябрукі, якой глыбокай радасцю свяціліся вочы бацькоў, калі яны слухалі маю расейшчыну... І толькі праз шмат год, неяк згадаўшы той выпадак, я зразумеў: нагодай для ўхвалы былі не мае лінгвістычныя здольнасці, а спадзеў, што хлопец, які гэтак лёгка забываецца на роднае слова, будзе мець лепшую ад беларускай долю.
Між іншым, долю мы выбіраем самі, а лёс нам наканаваны мовай. Якая мова — такі і лёс. У адрозненне ад старабеларускай — мовы княжай канцылярыі, ужо тутэйшая беларуская доўгі час была мовай адно тых, хто жыў з мазаля. На ёй не размаўлялі ні святары, ні гандляры, ні настаўнікі, ні паны — і нават падпанкі не на ёй размаўлялі...
Тутэйшая мова была тым таўром, якое пазначала месца чалавеку побач з быдлам. І каб патрапіць у людскі свет, трэба было перадусім выдаліць з сябе гэтае таўро.
Мая маці ўжо ў маладосці сталася знанай краўчыхай мястэчка. Але зусім не таму, што мела зграбныя пальцы і швейную машынку «Зінгер»... Паколькі ўсё мясцовае кіраўніцтва было з прысланых пасля вайны расейцаў, дык яна спрытна засвоіла іхнюю мову і тым самым прыгарнула да сябе найбольш заможную і ўплывовую кліентуру.
Карацей кажучы, кожны беларус здавён ведаў, што, каб прыдбаць сабе хоць трохі лепшай долі, найперш трэба адрачыся ад тутэйшай гаворкі.
Але гэткае становішча, як пакажа час, было яшчэ не самым горшым для мовы. Горшае яе чакала наперадзе, калі ў ХХ стагоддзі кожны, хто залішне вытыркаўся на вочы з родным словам, патрапляў пад рэпрэсіі ўладаў. Вось тады беларуская мова, якая раней была толькі знакам бядоты, сталася знакам бяды. Бяды сапраўднай, блізкай, смяротнай для ўсялякага, хто сваёй мовы не адцураўся. У лепшым выпадку змагароў за мову чакалі прыгнёт і нішчымніца, у горшым — эміграцыя, Сібір ды Курапаты.
Многія дзівяцца: як гэта Пётра Машэраў, які добра-такі прыклаўся да вынішчэння беларушчыны, стаўся народным героем? А вось менавіта таму і стаўся, што, загнаўшы нацыянальнае красамоўства выключна ў пісьменніцкі асяродак, ён насамрэч загнаў у рэзервацыю не беларускую мову, а адвечную беларускую бяду, якая на гэтай мове палягала. І калі Станіслаў Шушкевіч паспрабаваў вызваліць мову з рэзервацыі, яго хуценька адлучылі ад ганаровай пасады Старшыні Вярхоўнага Савета. Беларусы і розумам ведалі і нутром адчувалі, што як толькі кіраўнік дзяржавы пачне размаўляць на мове бяды, дык неўзабаве ўсёй краінай гора не абярэшся...
З дарогі ў роднае мястэчка нябожчык бацька зазвычай сустракаў мяне словамі: «Беларус прыехаў». Я на гэта трохі злаваўся, і часам мне карцела запытацца: «А вы што, бацька, з неба зваліліся? Ці ж не такі вы самы беларус, як і я?»
Але не пытаўся, паколькі разумеў — бацька мае рацыю. Бо азначэнне «беларус» у нас найперш адсылае да свядомага ўжытку роднай мовы і з гэтага да адметнага спосабу мыслення і ладу жыцця, а ўжо потым да нацыянальнай прыналежнасці, якая сама з сябе ні пра што не кажа.
Размаўляць па-беларуску — гэта выключыць сябе з нормы і паўз уласнае жаданне быць для адных місіянерам новай веры, для другіх варожым голасам, а для ўсіх астатніх — ат, такім сабе блазнам.