— Ужо смерць насоўваецца, а навошта жыў?
— Куды ад смерці падзенешся? З варонамі не паляціш! — буркатнула маці. Бацька не спрачаўся.
Паўз нашую хату — з аднаго і другога канца мястэчка — лічы штодня жывыя няспешнай хадою праводзілі на могілкі нябожчыкаў. Паміраць на нашай вуліцы было гэтаксама натуральна, як і жыць. А можа і больш натуральна, бо ў жыццё чалавек мог і не з’явіцца, а паміраў дык абавязкова.
Жывыя мусяць памерці! — у гэтым мы безліч разоў пераконваліся на свае вочы. І зайздросцілі не тым, хто доўга жыў, а тым, хто хутка паміраў. І хаця на ўсё воля Божая, толькі хто з нас употайкі не марыў, каб потым пра яго сказалі: «Лічы, не пакутаваў нябожчык».
Але якой бы смерць ні была, галоўнае ў гэтай падзеі — не яна сама, а праводзіны нябожчыка на той свет. Вядома, кожны з нас наастачу варты ўшанавання, толькі сапраўдная сутнасць урачыстага абраду зусім не ў гэтым. Бачыце, хаця чалавек жыве дзеля людзей, аднак памірае выключна для самога сябе. Таму калі б мы не хавалі яго ўсім светам, дык ніхто напэўна і не ведаў бы: ці то чалавек ужо сышоў назаўсёды, ці яшчэ недзе жывым хаваецца, прыкладам, ад уладаў ці аліментаў?
Інакш кажучы, рытуал пахавання існуе не столькі дзеля нябожчыка, колькі для тых, што пакуль застаюцца жыць, — каб яны не блыталі, каго на якім свеце шукаць. Апошняе тут самае істотнае. А самае адметнае тое, што паколькі нябожчык звычайна яшчэ жывым рыхтуе ўласныя хаўтуры, і рыхтуе для жывых, дык сама смерць апынаецца недзе спадысподу. А наяве і нябожчыка, і нас турбуе зусім іншае: як ён будзе выглядаць з твару, які гарнітур апране, колькі народу збярэцца, хто якія словы прамовіць, — але найперш каб страваў і гарэлкі на памінальным фуршэце ўсім хапіла.
— Колькі народу было, а які стол! — пачуеш назаўтра ад знаёмца і толькі пазней зразумееш, што гамонка не пра бенефіс актора ці аўтарскую вечарыну, а пра хаўтуры па чалавеку.
Аднак не трэба думаць, быццам наш кандыдат у нябожчыкі дбае адно пра жывых і зусім забыўся на сябе, гэта значыць на ўласную смерць. Падрыхтаваўшы новы гарнітур, месца на могілках, грошы на хаўтуры, помнік і труну (як труна яшчэ не сохне на гарышчы), ён пачынае думаць пра той момант, калі расчуленыя госці разыдуцца па хатах і назаўжды пакінуць яго сам-насам.
Дзе такое можа быць — назаўжды? І што ён там, на небе, будзе рабіць столькі часу? І куды да ветру хадзіць, калі пад табой людзі?.. Гэткія і безліч іншых пытанняў пачынаюць вярэдзіць самотніка, а каб хто адказаў — дык ніхто, бо што жонка, што поп абазнаныя ў тым свеце не болей за яго самога.
Праўда, Бог усё ведае, толькі дзе яго знайсці? Але іншага нікога няма, і на самым прыканцы жыцця наш чалавек пачынае выглядаць Бога — спачатку ў самім сабе, пасля на цвінтары сярод жабракоў, а затым і ў царкву зазірне...
Беларусу зусім не патрэбны Бог дзеля жыцця — тут ён і сам управіцца. Бог яму патрэбны дзеля смерці, гэта значыць, на той выпадак, калі чалавек раптам некуды знікае з уласнай самасці. Між іншым, беларуса ў смерці не так тая смерць палохае, як вось гэтая страта самога сябе. Ён жа спрадвеку ведае, што калі сам сабе не дапаможаш, дык і ніхто табе не дапаможа. А як гэта зрабіць, калі цябе самога якраз і няма?
Аніяк!
Таму надалей нічога іншага і не застаецца, акрамя як на Бога спадзявацца. У рэшце рэшт Бог і з’явіўся на свет, каб ратаваць чалавека ад смерці. Дык хай ратуе, калі абяцаўся.
Займеўшы такую выснову, беларус ідзе да споведзі, а пасля аднойчы памірае, пэўны веры, што хаця смерць здольная абрабаваць чалавека на жыццё, але ніколі не адужае Бога, каб адабраць у Яго чалавека.
Ясная рэч, Бог не зломак, сваё абы-каму не аддасць. І ў гэтым сэнсе паміраць можна спакойна. Толькі хто б мне сказаў, на якую трасцу мы патрэбныя Богу?
І я зноў згадваю могілкі насупраць бацькоўскай хаты. Пэўна, мне не трэба было гойсаць па напластаваннях праху, скакаць праз пахіленыя крыжы, частавацца суніцамі з магільных капцоў, абдымацца з дзяўчынай на заімшэлых плітах... Бадай мне ўвогуле не трэба было перабягаць праз дарогу, і тады я разам з іншымі суцяшаў бы сябе, што не знікну дазвання ў невараці, а з Божае ласкі перабяруся да Яго за пазуху. Але я залішне доўга бавіўся на старых могілках, каб не помніць, ува што згортваецца чалавек, чым і дзе ён вершыцца.
І калі нехта, збіраючыся ў апошні шлях, запытае мяне пра быццё і нябыт, дык я маю для яго прынамсі пачатак адказу: быццё падобнае да старых могілак за каменным мурам, дзе жывыя мілуюцца на магільных плітах, з якіх шурпаты час паздзіраў усе літары... А вось працяг адказу кожны мусіць выбіраць сам, бо толькі ад гэтага выбару залежыць, куды ён патрапіць наастачу: у могілкавае скляпенне ці ў катакомбы нябёсаў, дзе Бог у марудзе вечнасці спеліць блакітныя надзеі.