Мішу далі васемнаццаць месяцаў вайсковай турмы, роўна столькі, колькі тады служылася ў пяхоце, каб пасля адбыцця тэрміну зноў, як нічога ніякага, паклікаць на службу... Пра гэта на судзе гаворкі не было, з гэтым я забягаю наперад.
Вігдорчык, якому я тое сваё выступленне,— вядома ж, на польскай мове,— па памяці запісанае дома, паслаў, неўзабаве прыслаў мне ў Загора яго машынапісную копію, разам з копіяй па-руску напісанага мною апісання суда, што ён тым часам накіраваў, калі за даўнасцю не памыляюся, у Лондан, дзе быў адпаведны цэнтр «Интернационала противников войны».
Тыя руска-польскія копіі апісання з маім выступленнем, як i нямала другіх значных рэчаў з нашага з братам даваеннага пацыфісцкага архіва, мы ў канцы сорак дзевятага ці ў пачатку пяцідзесятага года, баючыся майго арышту, у які былі прычыны трывожна верыць, спалілі ў Мішынай хаце, дзе ўсё такое ў наіўнай свабодзе захоўвалася.
Праз усю чарнату недарэчных падазрэнняў i «сяброўскіх» паклёпаў я тады шчасліва прайшоў. Колькі ўсё гэта каштавала — тут не буду. Скажу другое:
Як мне хацелася б цяпер перачытаць тую юнацкую наіўнасць!..
* * *
Можа, крыху не да месца, але з усмешкай дадам, што ў тым баранавіцкім прывакзальным рэстаранчыку, дзе я абедаў, здаўшы сваё заказное пісьмо, я ветліва панёс пустыя талеркі туды, адкуль яны былi прынесены не мною. Маладая падавальніца сустрэла мяне якраз у кухонных дзвярах і, засмяяўшыся, спыталася:
— Пан мыслі, жэ так бэндзе таней?
Недзе ў шасцідзесятых, з майго сяброўскага расказу пра даўняе, Алёша Карпюк — таксама па наіўнасці? — выкарыстаў гэта ў сваім апавяданні «Афіцыянтка».
З пявучай памяці
Калі б гэта пісаць пра чужое, літаратурна прыдуманае, дык можна было б пачаць апавяданне так:
Стаялі дзве вёскі, большая, што з нізіны крута ішла ўгару, i меншая, што сціпла асела на шырокай роўнядзі. У вышэйшай ды большай добра спявалі мужчыны, не кавалеры, а найбольш жанатыя; вясновымі вечарамі ix чутно было далека ў наваколле. A ў меншай, нізіннай, галасістыя былі дзяўчаты; іхнія песні таксама ў сваёй вёсцы не ўмяшчаліся.
Можа, i не заўсёды так было, a толькі ў часе, які апісваю, аднак такі падзел пявучасці, на мужчын i дзяўчат, бывае, наводзіць на роздум: заканамернасць тут нейкая была ці выпадковасць яшчэ i такая? У маленстве так не думалася, тады мужчынскія песні на вуліцы, часамі i перад нашай хатай, то аглушалі, то зачароўвалі мяне збоку i зверху, a ў юнацтве, у вёсцы меншай, я ўжо i сам тым дзяўчатам рады быў памагаць. Зрэшты, як i мужчынам, у вёсцы большай...
Так вось яно з «чыстай белетрыстыкай» у мяне i не выходзіць — хоцькі-няхоцькі збіваешся на ўспаміны. Захапляючыся вяснянымі песнямі i спевакамімужчынамі ў Пасынках (у рамане «Птушкі i гнёзды») i ў Ніжніх Байдунах (у вёсцы не толькі з прыдуманай маішай, як папярэдняя, але сабрапай для аповесці :t некалькіх у адну), я памятаў перш за ўсё пра сваё Загора, сваіх людзей, здалёк па часе i па адлегласці чуў іхнія галасы, бачыў воблікі. A ў іншых творах, скажам, у «Думках звычайных» ці ў некаторых замалёўках, зямляцкае гаварылася з поўнай адкрытасцю, непасрэдна. Можа, усё ўжо i сказана, што мне трэба i варта было сказаць? Думаецца i так. Але ж на працягу доўгіх, ужо i даўжэзных гадоў час ад часу ў памяці хвалююча i журботна брыніць, паўтараецца галасам! тое, што так i не хоча ісці ў нябыт. Такое проста асабістае, аднак i шчымліва неадчэпнае ў сваім праве на памяць, на нейкі глыбейшы сэнс...
Першы ўспамін, які запісваю,— не пра загорскіх спевакоў, а пра пачутае мною ў той вечар, калі ў нас на вуліцы было ціха, а песня дайшла да мяне з-за гары, дзе гасцінец, а потым могілкі, адтуль, дзе веска з дзіўнай назвай Церабостынь.
Каля нашага калодзежа, хоць неглыбокага, але з крынічна сцюдзёнай, чысценькай вадой, за плотам — на градах садок, у якім да ранняга рання застыла ў ціхоцці буйная квецень яблыняў. Пасля непазбежнага шоламу, якога я нарабіў тарахценнем круцёлкі, боўцем вядра i цішэйшым пад'ёмам ды пералівам вады ў вядро кухоннае, зноў стала так ціха, што захацелася пастаяць, памаўчаць...
I тут якраз пачулася тая далёкая песня. У ціхім юначым здзіўленні, хутчэй недаўменні, што гэта іменна там, у той, можна сказаць, загадкавай Церабостыні, спяваюць тое, што ў нас на вёсцы не гучала ніколі. Нямала песень было ў нас i рускіх, i ўкраінскіх, прынесеных бывальцамі з гарадоў, дзе хто быў у салдатах або на заробках, прынесеных i крыху збеларушчаных, азагоршчаных цераз памяць людзей, ахвочых на песню. А песня, якая пачулася мне як з-за свету, была — перш за ўсё словамі — у нашай хаце, у добра-такі растрэсеным аднатомніку Лермантава, як верш «Воздушный корабль». Тры браты, мы спявалі яе часамі, кожны сабе, але дзякуючы найстарэйшаму, Мікалаю, якому, пакуль бацькі не прывезлі нас з Адэсы ў Загора, было дванаццаць гадоў, i ён пры старэйшых братах, студэнтах, нямала чаму навучыўся. У тым ліку i песням: «Выхожу один я на дорогу», «Не дождаться мне, видно, свободы», так яны, па першых радках, запаміналіся, без назваў. Як i тая, якою я заслухаўся,— «По синим волнам океана».