Што было — тое было. I не ва ўсім яно залежала ад аўтараў, рэдактараў i рэдкалегій. Толькі б такое не паўтаралася!..
А тое, што можна выправіць,— трэба рабіць неадкладна. Беларускаму i ўсесаюзнаму чытачу трэба вярнуць Алеся Гаруна, Усевалада Ігнатоўскага, гісторыя якога вартая навуковага перавыдання. Дарэчы, як i гісторыя беларускай літаратуры Максіма Гарэцкага. Па добраму прыкладу нашых рускіх братоў, якія з мудрым гаспадарскім клопатам вяртаюць чытачам нашай вялікай краіны беспадстаўна забытыя ці неразумна адкінутыя скарбы народнай культуры.
А што да новага, дык тут вельмі надзённа i важна даць выйсце i дапамогу рэвалюцыйнай шчырасці ў слове.
Наконт найбольш модных апошнім часам ацэнак. У нас не ў пашане простыя, натуральна змястоўныя, разумна стрыманыя словы «таленавіты», «здольны», «сур'ёзны», «удалы», «нядрэнны». Даёш «вялікі», «цудоўны», «надзвычай таленавіты»! Нельга даўмецца, што па сутнасці азначае тое «надзвычай» — геній гэта ці яшчэ больш? A ўжываецца легка i шчодра. Ёсць у творы больш-менш прыкметная думка — ён ужо «філасофскі» або хоць «інтэлектуальны». Выдаемся — хто больш, хто менш — за мяжой — ужо i «міжнародныя», «сусветныя». Сціплей як быццам i нельга. А трэба. Як у саліднай, сталай літаратуры.
Залішне легка праходзіць у нас часамі i прэміраванне, не заўсёды з належнай прынцыповасцю, без умяшання збоку ці зверху, без патаемнай думачкі пра кандыдата як пра чалавека «свайго», «патрэбнага», «пры пасадзе». Так бывае з дзяржаўнымі прэміямі, з прэміямі Саюза пісьменнікаў i рэдакцыйнымі. Калі так пойдзе далей, дык нелаўрэатаў у нас неўзабаве будзе нікчэмная меншасць. Што ні напісана — на прэмію!..
Справу з прыёмам у Саюз таксама трэба папраўляць. Не паўзводна прымаць, як здаралася апошнім часам, а па два-тры прэтэндэнты на адзін раз, з большай грунтоўнасцю калектыўнага абмеркавання. А то ж у нас амаль кожны другі акандыдачаны філолаг i кожны больш-менш прыстойны журналіст лічыць не лішнім займець яшчэ i пісьменніцкае званне. I прымаем. Бывае, што нават проста з літасці, за кампанію з папярэднімі нялепшымі або каб адчапіцца ад чарговага прабіўнога назолы. Некаторыя з маладых таксама, на жаль, любяць моднае паняцце «выбіць», могуць i выенчыць. Зборнічак яшчэ цёплы ад друкарскай машыны, a ўжо нясецца подбегам у камісію па прыёму. Тут зноў жа скідка на гады. Але ж успомнім i святлоўскае: «Маладосць — гэта не заслуга, a ўсяго толькі ўзрост». I ў маладых таленавітасць вельмі прыемна бачыцца ў спалучэнні са сціпласцю.
Незразумела доўга мы не заўважаем, здараецца, вартых прыёму таварышаў з немаладых. Такіх, скажам, здольных, актыўных работнікаў, як Мікола Ермаловіч, як Янка Саламевіч, a пашукаўшы,— i яшчэ хтосьці з людзей надзейных, правераных часам i працай, знойдзецца.
Трэба штосьці кардынальна рабіць i з нашым бюро прапаганды мастацкай літаратуры. Колькі яно існуе — столькі i клопату з мастацкім i этычным узроўнем гэтай прапаганды. Залішне часта, трапіўшы ў тым ці іншым раёне рэспублікі на мокрыя сляды паасобных прапагандыстаў, паслухаўшы людскія водгукі, i сораму можна паспытаць, i падумаць, што карысці i гонару нашай літаратуры такая, з дазволу сказаць, прапаганда не прыносіць,— наадварот!
A ў нас жа, сябры мае, добрая літаратура. I людзі кажуць, i самім гэта радасна бачыць. Нам ёсць каго паважаць, ёсць чым i кім ганарыцца, ёсць на каго спадзявацца. Толькі б усім нам — старэйшым, сталым, маладым i пачынаючым — памятаць як след, што многае i вельмі многае залежыць i ад нас саміх. I гэтага — галоўнага — ніхто за нас не зробіць.
1987
ПУНКТ АПОРЫ I ЗАПАС СПАКОЮ [38]
На нашу сустрэчу, дарагія прыхільнікі міру і дружбы, я прыехаў з прылясной маляўнічай глухамані Верхняга Наднямоння, дзе ўжо нямала гадоў жыву з ранняй вясны да позняй восені.
Усім i ўсюды з прытчы пра матчына імя вядома дзіцячая мудрасць, заключаная ў простыя, неабвержныя словы хлопчыка, які заблудзіўся ў натоўпе i ў адказ на пытанні, хто яго мама, ад якой ён адбіўся, паўтараў адно: «Мая мама лепшая за ўсіх!..»