— Сам бачыш, — кажу, — сала смажу!
— Можна пагрэцца? Замёрз я…
— Грэйся, — кажу, — месца хопіць.
Толькі сказаў я так, хлопчык умэнт выцягнуў з кішэні жабу, нанізаў на дубец і ў агонь яе. Жаба пішчыць, варушыцца, а ён толькі зубы скаліць, пасмейваецца.
— Што з твайго сала за наедак, — кажа, — не хочаш паспытаць свежаніны?
I давай, смаркач, сваёй жабай мазаць па маёй скварцы. Гідка мне стала, не стрымаўся.
— Што гэта ты, — кажу, — нехрысць, робіш?
Схапіў я малога за каўнер ды як страсянуў, аж шапка ў таго з галавы звалілася. Бачу, рожкі тырчаць, як у гадавалага баранчыка… «Ну, пачакай, люцыпар лядачы», — думаю. Адламаў дубец з ракіты, ухапіў яго за пэтлы і давай хвастаць. Б'ю і прыказваю: «Раз, раз, раз…»
— Вой, дзядзечка, вой, — енчыць малы, — скажы два…
А я ўсё адно чаўпу: «Раз, раз, раз…» Бо ведаю, скажы два — і заявіцца двое чарцей. Тады будуць непярэліўкі. Аддубасіў нячысціка і пусціў.
— Ідзі, — кажу, — і не вяртайся, бо стаўку на горкі яблык.
— А як цябе зваць? — пытае. Дурня знайшоў, так яму я і скажу.
— Завуць мяне Сам Сабе, — гавару, — запомні: Сам Сабе!
Зарагатаў ён і пайшоў. Ідзе, аглядваецца: малы, а хітры. Але і Манюкін не лыкам шыты. Сунуся крадком, назіркам след у след. Бачу, мой хрэснік на паляну выходзіць. А там пачвар розных з свінымі лычамі, бычынымі хвастамі, ваўчынымі зубамі — мо з тысячу. Да чаго я чалавек смелы, але адчуў тут, як мурашкі па спіне паўзуць і на галаве падымаецца мой рэдкі пушок. Стхарыўся ля куста, дыхнуць баюся: крый божа, заўважаць, тады ўжо Манюкін ніколі не зманіць і праўды не скажа.
I тут з нейкай ямы вылазіць велізарны, са страшнымі ікламі і даўжэзным хвастом, люцыпар. Відаць, старшы, бо прыціхлі чэрці, не пішчаць, не кукарэкаюць.
— Хто табе так усыпаў? — пытае чорт.
— Сам сабе, сам сабе, — кажа хлопчык.
— Так яму і трэба, так яму і трэба, калі сам сябе б'е, — заверашчалі чэрці.— Трэба яшчэ дабавіць дурню…
Я ціхенька адпоўз ад паляны, вільнуў у кусты і задаў лататы.
Чароўная зямля
Ці бачылі вы, жэўжыкі, сапраўднае балота? На Ніўках, кажаце. Хе-хе, хіба ж гэта балота? Звычайная лужына. I за рэчкай не балота. Тузін кусцікаў і гэтулькі ж купін. Ды і жаб паўсотні ці набярэцца, добраму буслу на раз паснедаць.
А ці бачылі вы бяздонную багну, непраходную дрыгву і чортава вока, яму бяздонную, зацягнутую ржавай вадой з сіняватымі плямамі? Трапіць у яе чалавек ці звер — не вырабіцца. Зацягне, засмокча навек.
Вось такое балота было ў нас за грэбляй. Там толькі вужы і гадзюкі вадзіліся ды дзень і ноч кружылі хмары камароў.
За балотам пачынаўся лес, а за ім поле. Харошая зямля, тлустая, хоць на хлеб маж. На такой і пшанічка ўродзіць, і ячмень, пра жыта і гаварыць не даводзіцца. Ды вось бяда, не дабрацца туды з канём і плугам. Не пускае дрыгва. З усіх бакоў падперазала той лес і зямлю, як страшны цэрбер, ахоўвае.
А мне ўжо не спалася начамі: глядзеў на сцяну, а бачыў перад сабою пшанічнае поле. Надта ўбілася ў галаву завалодаць той нічыйнай зямлёй. Ведама, сваёй не меў, парабкаваў усё жыццё на чорта лысага.
Кроў з носа, думаю, а правяду каня праз дрыгву. А я, мае вы саколікі, хоць і маладзён тады быў, але кемкім слыў і смелым. Ламаў галаву, ламаў і прыдумаў. У лес паехаў, цэлы воз лыка надраў, дубцоў лазовых нарэзаў. Сеў дома лапці плесці. Прама скажу — незвычайныя лапці — круглыя, большыя за рэшата. Смяяліся людзі: маўляў, здурэў Манюкін.
— Ці не слана ты ў іх абуваць думаеш? — кпілі пры сустрэчы. — Нібыта ж яны не водзяцца ў нас.
Вось здзівіліся б, каб даведаліся, для чаго мне такія велічэзныя лапці.
Рана-раначкам, каб ніхто не заўважыў, пад'ехаў я да грэблі, абуў каня ў лапці, сам абуўся, і пайшлі мы праз балота. Наперадзе іду з жэрдкай, каня за сабой вяду. Хоць і ходжаная сцяжынка, але не дай бог аступіцца: сам загінеш і каня загубіш. Глядзець ды глядзець трэба. Асцярожна ступаю, жэрдкай дно мацаю… Думаю, хаця б якая птушка каня не спудзіла. Ды, дзякуй богу, пранесла ліха. Пераправіліся.
Змайстраваў я, гэта, будан з жэрдак і лапак яловых. Днём ару, ноччу адпачываю. I дзень так, і два. На трэці выйшаў з будана яшчэ да сонца. Спаласнуў расой твар, памахаў рукамі, каб сон прагнаць. Чую, нехта сапе над вухам. Аглянуўся — і ледзь не абамлеў. Прама ў вочы мядзведзь пазірае. Хачу падняць руку, каб перахрысціць лоб перад смерцю, і не магу. Ці доўга мы так стаялі — не ведаю. Павярнуўся я, як не жывы (што будзе, тое і будзе, думаю), і пайшоў у будан. Іду, і здаецца, мядзведзь скочыць на спіну. Не скача. Залез я ў будан. Сяджу ні жывы ні мёртвы. Тут і мядзведзь залазіць. Вурчыць. Пакланіўся, як чалавек, сеў насупраць мяне і ў вочы пазірае. Затым перавёў погляд на сала з хлебам. Не ведаю чаму, але я ўзяў нож, адрэзаў паўбуханкі хлеба, ладны кавалак сала і працягнуў зверу. Той зноў пакланіўся, быццам падзякаваў, і давай уплятаць, аж нос ходырам ходзіць. Пэўна, добра-такі прагаладаўся. «З'есць сала, — думаю, — а там і да мяне дабярэцца. Бач, які галодны».