У лістападзе паўстанне было канчаткова патопленае ў крыві. Да ліквідацыі Рэчы Паспалітай як дзяржавы заставалася ўсяго некалькі месяцаў.
Уладзімір АРЛОЎ
Гэты падзел стаўся гістарычным сконам дзяржавы. Аўстрыя і Прусія захапілі польскія, частку ўкраінскіх і летувіскіх земляў. Расея «прырэзала» сабе ўсю Беларусь і большую частку Летувы і Ўкраіны. Апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст ператварыўся ў вязня пецярбургскай цытадэлі і сядзеў па суседстве з Касцюшкам.
Нам доўга і не без поспеху падсоўвалі прыгожую казку пра тое, што Расея, маўляў, ніколі не мела калоніяў. Закласці гэта ў галовы дапамагала адметнасць створанай царызмам каланіяльнай імперыі: яна, у адрозненне, напрыклад, ад Брытанскай, была не заморская, а - кантынентальная. Іначай кажучы, калоніі знаходзіліся побач з метраполіяй. Такая геаграфічная, а часам і этнічная (падабенства мовы, народных традыцый) блізкасць давала магчымасць не толькі маскаваць каланіяльны прыгнёт, але і навязаць паняволенаму народу, апроч усяго іншага, яшчэ і чужую гісторыю, падсунуць яму чужых герояў.
Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай даўняя мара расейскіх цароў здзейснілася: Беларусь на два стагоддзі зрабілася калоніяй. Пры ўсіх яе хібах Рэч Паспалітая перад гібеллю была шляхоцкай рэспублікай, дзе ўжо даволі хутка развіваўся капіталістычны ўклад. У Расеі ж дасягнула вяршыні магутнасці абсалютысцкая феадальная манархія з сярэднявечнымі законамі ці, дакладней, беззаконнем. Тым, хто прывык больш верыць класікам марксізму-ленінізму, нагадаем: Беларусь была захопленая краінай, якую Маркс і Энгельс называлі жандарам Эўропы, а Ленін - турмой народаў.
Кацярына ІІ і яе сын Павел І раздалі ў беларускіх губернях сваім памешчыкам 208,5 тысячы душ «мужеска полу». Па такіх душах лічылі сем'і, а яны мелі ў сярэднім па чатыры-пяць чалавек. Такім чынам, больш за мільён беларусаў зрабіліся прыгоннымі расейскіх памешчыкаў, прычым значная частка гэтых сялянаў раней была асабіста свабодная. Феадальная гаспадарка ў Расеі вылучалася крайняй прымітыўнасцю. Беларускіх сялян, якія ў бальшыні сваёй раней плацілі грашовы аброк, пагналі на паншчыну. Формы прыгону ў Расеі былі больш жорсткія. Якраз пасля першага этапу «ўз'яднання», у 1773-1775 гадах, імперыю трэсла «пугачоўшчына».
Беларускія гарады пазбавіліся магдэбургскага самакіравання і старых гербаў. Дробную шляхту, што не магла давесці дакументамі сваіх правоў, пераводзілі ў падатковае саслоўе. Падаткі ў беларускіх губернях, у адрозненне ад расейскіх, дзяржава да 1811 года збірала не ў асігнацыях, а ў звонкай манеце. Па неафіцыйным курсе 100 папяровых рублёў былі роўныя 22 рублям срэбрам. Значыцца, на нашую зямлю лёг цяжар падаткаў у чатыры-пяць разоў большы, чым у нутраных губернях. Царскі ўрад злачынна выбіраў адсюль золата і срэбра.
На змену расфармаванаму новымі ўладамі прафесійнаму войску Вялікага Княства Літоўскага (ягоных жаўнераў і афіцэраў высылалі на вечнае пасяленне ў Екацярынаслаўскае намесніцтва) прыйшлі невядомыя дагэтуль Беларусі рэкруцкія наборы. У рэкруты бралі маладых здаровых мужчын ва ўзросце ад 19 да 35 гадоў. Мірным часам Пецярбург вымагаў ад 500 душ аднаго жаўнера, у вайну - чатыры, пяць і нават восем. Родныя праводзілі іх, не раўнуючы як на той свет. Да 1793 года рэкруты служылі ўсё жыццё, потым тэрміны абмежавалі «ўсяго» чвэрцю стагоддзя, а наступнае скарачэнне службы - да дваццаці гадоў - адбылося толькі ў 1834-м.
Беларусы рабіліся гарматным мясам у захопніцкіх царскіх паходах.
Расея ніколі не ведала нацыянальнай і рэлігійнай талерантнасці. Беларусаў наагул не прызнавалі за народ, лічылі крыху папсаванымі пальшчызнаю расейцамі. Адпаведнае стаўленне было і да мовы. Продкаў пазбавілі нават права на ўласныя імёны і прозвішчы. Адразу пасля захопу ўсходніх беларускіх земляў царскія пісарчукі пазапісвалі Язэпаў - «Иосифами», Міхасёў - «Михаилами», Тамашоў - «Фомами». Жукі ператварыліся ў «Жуковых», Каты - у «Котовых», Кавалі - у «Ковалёвых»...
Царызм не мог пакінуць без увагі і навучальныя ўстановы. Над некаторымі ўвялі вайсковы нагляд. Новых падданых пазбавілі трохсотгадовага права набываць адукацыю ў замежных універсітэтах. Рабіліся спробы вярнуць тых, хто ўжо вучыўся ў Эўропе. За імі сачылі, чыталі іхную карэспандэнцыю. Такога паняцця, як таямніца ліставання, у імперыі не існавала.