Уладзімір АРЛОЎ
Таемнае таварыства дзейнічала ў «Літоўскім асобным корпусе» царскай арміі, які дыслакаваўся ў Гарадзенскай губерні і Беластоцкай вобласці і ў якім значную частку афіцэраў складалі ўраджэнцы беларускіх губерняў.
Заснавальнікам «Ваенных сяброў» быў колішні ўдзельнік таварыства філаматаў шляхціч Міхал Рукевіч, што жыў у вёсцы Завыкі Беластоцкага павета. Ягонымі паплечнікамі сталі падпаручнікі Э.Пятроўскі, Завадскі, П.Гофман, М.Вільканец, паручнік А.Вягелін, шэраговы А.Угрычыч-Трэбінскі, чыноўнікі Л.Вронскі, А.Грынявіцкі, настаўнік гімназіі Ф.Ардынскі, шляхціч І.Высоцкі, гімназісты Ф.Баркоўскі, К.Ардынскі, А.Яневіч ды шмат хто яшчэ з жаўнераў, тутэйшай шляхты і моладзі навучальных установаў Гарадзеншчыны і Беласточчыны.
У ліку кіраўнікоў «Ваенных сяброў» быў капітан Канстанцін Ігельстром, які трымаў сувязь з расейскім дзекабрыстам Вільгельмам Кюхельбекерам.
Таварыства, што налічвала сорак пяць сяброў, вяло антыўрадавую прапаганду ў войсках, лічачы сваёй мэтаю барацьбу за «вольнасць» і «ўсеагульны дабрабыт» народу. Палітычнымі ідэаламі яно было даволі блізкае да Паўночнага таварыства дзекабрыстаў. З ім, як і з Паўднёвай арганізацыяй дзекабрыстаў, а таксама з польскім Патрыятычным таварыствам «Ваенныя сябры» мелі, паводле ўскосных звестак, досыць сталыя кантакты.
Шмат хто з першых расейскіх рэвалюцыянераў падарожнічаў па Беларусі, праветрываў тут «гвардзейскі душок» на пятнаццацімесяцавых манеўрах пасля паўстання Сямёнаўскага палка. Па полацкіх вуліцах гуляў Міхаіл Лунін, аўтар бліскучага афарызма - «У Расеі два праваднікі: язык да Кіева, а пяро да Шлісельбурга». У Полацку жыў прыяцель Пушкіна пісьменнік Аляксандар Бястужаў-Марлінскі, а ў Віцебску працаваў над праектам сваёй «Канстытуцыі» кіраўнік Паўночнага таварыства Мікіта Мураўёў. Пра дзекабрыстаў (і, зразумела, з вялікай прыхільнасцю) напісана ў Беларусі непараўнана болей, чым, напрыклад, пра паўстанцаў Касцюшкі. Такім чынам сфармавалася думка, што слаўныя сыны Расеі - адначасна і нашы героі. У сапраўднасці ж усё было зусім не так.
Лёс Беларусі і беларускага народа мала цікавіў расейскіх рэвалюцыянераў, якія лічылі царскую імперыю чыста расейскай дзяржавай.
Мікіта Мураўёў у праекце «Канстытуцыі» прапаноўваў падзяліць краіну на федэратыўныя адзінкі накшталт паўночнаамэрыканскіх штатаў, якія ён называў дзяржавамі. Паводле гэтай ідэі, беларускія землі ўключаліся ў дзве дзяржавы: Заходнюю (сталіца Вільня) і Дняпроўскую (Смаленск), якія не мелі аніякіх нацыянальных прыкметаў.
Правадыр і ідэолаг Паўднёвага таварыства дзекабрыстаў Павел Песцель наагул быў прыхільнікам адзінай і непадзельнай Расеі. Пералічваючы далучаныя да імперыі краіны і народы, ён прыгадваў і беларусаў, называючы іх часткаю расейскага «племени» Віцебскай і Магілеўскай губерняў. Пра іншыя гаворка не ішла, бо астатнія населеныя беларусамі губерні дзекабрысты па дамове з польскімі шляхоцкімі рэвалюцыянерамі меліся перадаць у склад Польшчы. Мяжу паміж дзвюма дзяржавамі меркавалася правесці ад Дынабурга (сёння Даўгаўпілс) да Полацка па Дзвіне, потым па рацэ Ўшачы да Бярэзіны, а адтуль па Пцічы ў кірунку да Прыпяці. Чытаючы «Русскую Правду» Песцеля, можна даведацца, што беларусы, аказваецца, не здольныя стварыць сваёй дзяржавы, а таму «должны отказаться от права особой народности». І наагул на абшарах імперыі ўсе павінны быць расейцамі і размаўляць на «общепонятном русском языке». Найменні іншых народаў Песцель без усякіх ваганняў прапаноўваў проста адмяніць.
У снежні 1825 года, праз дзесяць дзён пасля паўстання ў Пецярбурзе, «Ваенныя сябры» сарвалі прысягу цару Мікалаю І у сапёрным батальёне, адной з ротаў якога камандаваў К.Ігельстром, а таксама намагаліся зрабіць гэта ў іншых раскватараваных вакол Беластока часцінах.
Рэвалюцыянераў арыштавалі і аддалі пад суд.
Міхала Рукевіча, Канстанціна Ігельстрома і Аляксандра Вягеліна прысудзілі да пакарання смерцю, якое пасля царскай канфірмацыі было замененае дзесяцігадовай катаргай з далейшым пасяленнем у Сібіры. Браты Ардынскія, Вронскі, Грынявіцкі і Высоцкі атрымалі па пяць гадоў катаргі. Шэраг сяброў таварыства былі накіраваныя ў арыштанцкія роты Бабруйскай фартэцы.
Уладзімір АРЛОЎ