Разам з гвалтоўным пераводам нашых продкаў у «истинную» веру знішчаўся велізарны пласт беларускай культуры: царскія памагатыя ў царкоўных рызах палілі вуніяцкую скульптуру, распілоўвалі грэцка-каталіцкія распяцці, выкідалі з храмаў абразы. На цвінтарах гарэлі вогнішчы з кніг. Гінула не толькі царкоўная літаратура, праваслаўныя фанатыкі адпраўлялі ў агонь усе даўнейшыя беларускія выданні. Іосіф Сямашка ў 1852 годзе асабіста назіраў, як гараць 1295 кніг, знойдзеных у былых вуніяцкіх храмах. У сваіх «Запісках» ён з гонарам паведамляў, што за наступныя тры гады на ягоны загад спалілі яшчэ дзве тысячы тамоў.
На беларускай зямлі запанавала расейская праваслаўная царква, якая на працягу амаль усёй сваёй гісторыі паслухмяна выконвала волю царскай, а потым камуністычнай улады. Праваслаўю была даручана галоўная роля ў русіфікацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. У 1840 годзе (тады ж, калі адмысловы царскі ўказ забараніў ужываць назоў Беларусь у афіцыйных дакументах) выйшла забарона прамаўляць па-беларуску царкоўныя казанні. Епіскапы патрабавалі ад святароў ды іхных жонак карыстацца расейскай мовай і ў прыватным жыцці, каб даць прыклад парафіянам. Вядома, што за заслугі ў задушэнні нацыянальна-вызвольнага паўстання 1863 года Сямашка прадставіў да ўзнагароджання медалём 496 духоўных асобаў свае епархіі.
Уладзімір АРЛОЎ
Беларускія сяляне былі канчаткова запрыгоненыя ў ХVІ стагоддзі, што юрыдычна замацавалі Статуты Вялікага Княства Літоўскага. Тым не менш феадальны прыгнёт тут быў не такі жорсткі, як у суседняй Маскоўшчыне, дзе прыгонны быў цалкам бяспраўны. У сувязі з гэтым расейскія сяляне тысячамі перасяляліся на землі сумежнай краіны. Вядома, што ў 1754 годзе ўрад імператрыцы Лізаветы Пятроўны вымагаў ад сойма Рэчы Паспалітай вярнуць мільён (!) уцекачоў. За Кацярынай ІІ расейскіх сялянаў пачалі афіцыйна называць рабамі. Пецярбургскія і маскоўскія газеты друкавалі абвесткі аб продажы, дзе людзі стаялі ў пераліку побач з сабакамі.
Пасля захопу Беларусі Расеяй (якраз у гэтым часе там ішла сялянская вайна пад кіраўніцтвам Емяльяна Пугачова) дзеянне імперскіх законаў паступова пашыраецца і на далучаны абшар. Каля мільёна беларусаў сталі прыгоннымі расейскіх памешчыкаў. У Расейскай імперыі панавалі адсталыя формы гаспадарання, і ў выніку новыя валадары пераводзілі беларускіх сялянаў з грашовага аброку - чыншу на паншчыну. Былі запрыгоненыя дзесяткі тысяч асабіста незалежных раней людзей.
Ад ХІХ стагоддзя ў царскай імперыі пачалі распрацоўвацца розныя праекты абмежавання і скасавання прыгонніцтва. 19 лютага 1861 года імператар Аляксандар ІІ падпісаў маніфест пра адмену прыгону. Паводле Агульнага палажэння аб рэформе сяляне атрымлівалі асабістую свабоду і права распараджацца сваёй маёмасцю. У руках у памешчыкаў заставалася ўся зямля, аднак яны мусілі аддаць сялянам у сталае карыстанне (за павіннасці) сядзібу і палявы надзел - «дзеля забеспячэння іх быту і выканання іх абавязкаў перад урадам і памешчыкам». Сяляне мелі права выкупіць сядзібу і надзел, аднак устаноўлены кошт зямлі быў значна вышэйшы за рынкавы. Памеры надзелаў, павіннасці і парадак іх выканання вызначалі самі памешчыкі. Іншымі словамі, рэформа пакідала бальшыню сялянаў абрабаванымі.
У Беларусі рэформа 1861 года праводзілася з улікам двух адмысловых мясцовых палажэнняў і мела шэраг асаблівасцяў. У васьмі паветах Магілеўскай і Віцебскай губерняў памешчыкі мелі права адразаць у сялянаў зямлю, калі дарэформавы надзел быў большы за вышэйшую норму (4-5,5 дзесяціны) і калі ў памешчыка заставалася менш за траціну прыдатнай зямлі. У Менскай, Гарадзенскай і Віленскай губернях сяляне атрымалі права на зямлю, якой карысталіся ў часы прыгону, але і тут дапускаліся адрэзкі.
Хваляванні пасля царскага маніфеста і асабліва паўстанне 1863 года змусілі царскі ўрад памяняць умовы рэформы ў Беларусі. Каб не дапусціць удзелу сялянаў у збройнай нацыянальна-вызвольнай барацьбе, 1 сакавіка 1863 года быў выдадзены ўказ аб спыненні абавязаных дачыненняў сялян да памешчыкаў у Віленскай, Менскай, Гарадзенскай і часткова Віцебскай губернях, а таксама аб скарачэнні на 1/5 выкупных плацяжоў (у тым жа годзе гэтыя правілы былі пашыраныя і на астатнія беларускія землі). Але гэта не змяніла рабаўнічага характару рэформы, бо больш за палову лепшай зямлі засталося ў руках у абшарнікаў.
У эканоміцы і грамадска-палітычным ладзе пасля рэформы захоўваліся шматлікія перажыткі феадалізму. Сялянства заставалася ў імперыі найбольш абмежаваным у асабістых і маёмасных правах станам. Яно, прыкладам, не магло вольна распараджацца сваімі надзеламі, мяняць месца жыхарства.