Вясна была зімная. Нанач браўся мароз: пад крохкім лёдам высыхалі плыткія лужыны; раніцаю дзеці білі нагамі белы сухі лёд, ён трашчаў і лускаў, як лускае і трашчыць шыба, і аж калола ў сэрца: звон шкла — звон бяды.
Сярод дня пачыналі крычаць разамрэлыя гракі, пацелі сцежкі, гразь на іх рабілася слізкая, і на бярозавым пні раставала і адлушчвалася ледзяная кара, што намярзала за ноч.
I кожны раз, калі я глядзеў на гэты бярозавы пень з абмерзлым сокам, мне ўспаміналася даўнейшая вясна, свая вёска яшчэ перад вайною, як у нас кажуць, за польскім часам, пусты надворак у перапрэлай і счарнелай за зіму траве, пад якою там-сям была знаць дробная, з трыма лісткамі, як раса ў завоіне, зелянюткая дзяцеліна, прысадзісты куст голага бэзу і сцежка з сіваю плесняю, рыхтык на гурочным расоле, што асталася ад снегу — яго сагнала скрозь; сцукравеўшы, ён ляжаў толькі ў старых увернутых картапляных ямах і на тым месцы, дзе ўвосень дзед мой, перабіраючыся на хутар, павыкопваў маладыя яблыні.
Спамінаюцца мне і два бярозавыя пні, аблітыя маладым сокам. Дзедаў пляц адышоў суседзям, і дзед ссек зімою на дровы дзве старыя бярэзіны. Бралася цяпло — сок на пнях ружавеў і броснеў. У засыпаных картапляных ямах раставаў паточаны сонцам, з вострымі сухарыкамі лёду, снег. Гэтыя сухарыкі абвальваліся, і чуваць было, як шахкалі. Снег шыпеў, усё роўна што яго тачылі чэрві. Паказваліся белаватыя, нібы лысыя, камяні, чорнае шкло ад разбітых бутэлек — нехта прыносіў гэтыя асколкі ў фартуху, у прыполе сюды ў ямы, далей ад свае хаты. Потым ужо прабівалася маладая крапіва і дрыжала, як кісель, на пустым ветры, што свішча голаю вясною ў цёмныя вокны і сушыць у кутку каля шкла зялёную плесню.
На дзедавым пляцы збіраліся ставіць новую хату — на друках ляжала абагнанае ў тартаку дзерава і на чатырох камянях быў зачаты першы вянок; сохлі і скручваліся ў трубкі дробныя трэскі — большыя гаспадыня збірала ў прыпол, каб падкладваць пад трыножкі, калі трэба было частаваць цесляў.
Пляц быў абгароджаны калючым дротам у адну столку, але новы гаспадар яшчэ не звыкся, што тут яго, і людзі, нагінаючы і пераступаючы дрот, хадзілі цераз гэты пляц. А мой дзед жыў на хутары, перавёзшы і перасыпаўшы старую хату, жыў у Азярышчы — так называлася балота, што было за грудом за вярсту ад нашае вёскі. На сярэдзіне яго, за грэбляю, як казалі — на лавах, цвіла слепата, і балота было жоўтае; бліжай сюды, да поля, дзе стаяла дзедава хата, дзе рос ялавец, яно было белаватае, як выпаласканае дажджамі, іржышча, ад сухога леташняга сушніку. Сушнік дзеці выпальвалі, і сярод ялаўцу аставаліся чорныя лапікі — дождж змываў попел, і лапікі рабіліся чорна-жаўтаватыя, як абскрэбеная спіна на асмаленым япруку.
Дзедава хата стаяла на сухім грудку, пры дарозе, што ішла між полем і балотам і называлася граніцаю. Далей, за балотам, пачыналася ратамская зямля. Самое Ратамшчыны не было відаць, яна схавалася за грудамі, на якіх сядзеў жаўтлявы, выцвілы за зіму хвойнік; сярод яго стракацелі выспы белаватага пяску. Я ведаў, што на гэтым мяккім, як вальцаваным, пяску валяюцца вялікія, ад конскіх ног, косці, шэрыя зверху і нейкія зеленаватыя, цёмныя спаднізу, доўгія пашчэнкі з двума пярэднімі зубамі. Там былі конскія могілкі, там можна было надысці на воўчы след велічынёю з добры мужчынскі кулак. Рабілася сцішна, браў страх, выдавала, што недзе ззаду крадзецца воўк, паўзе, як да авечкі. Яны і прыходзілі адтуль, з пяскоў, ужо ўвосень, як выганялі на ўмерзлую рунь авечкі, красці маладых ягнят, што, збіўшыся ў гурт, скакалі каля каменя. Там, у хвойніку, на жоўтых пясках круціў віхор, заўсёды на адным месцы, паднімаючы слупом пыл. Там было нейкае нехрышчонае месца, вялася нячыстая сіла. Адтуль, з-за ратамскага лесу, з Пяскоў, як называлі яго, заўсёды ішла бура, уставала цёмная хмара, вецер дзёр і гнаў, паднімаючы да неба, пясок. Свет рабіўся жоўты. Перакочваліся сівыя нізкія хмары, яны ішлі проці ветру. Раптам сярод дня пачынала цямнець, рабілася страшна...
Я заўсёды баяўся цёмных хмар, што сунуліся адтуль, з Ратамшчыны: яны засланялі сонца, а калі яго няма — чалавек заўсёды чуе адзіноту, яму ўсё нечага недалягае.
Сонца хадзіла з другога боку грудоў, за Азярышчам, дзе была відаць хата з атынкованым белым шчытом і дзве высокія тычкі: там, у хаце, было радыё са слухаўкамі, пэўна, гэтакае самае, як у майго дзядзькі, і калі я, бывала, у нядзелю прыходзіў да яго, дзядзіна надзявала мне на голаў і вушы блішчастую дужку з чорнымі круглымі баначкамі: у слухаўках нешта трашчала, шкраблося, як хрушч у пустой каробцы ад запалак, а потым чуваць было — спявалі; цётка казала, што гэта перадаюць «імшу з Кракова».