Яна, нiбы мiрачыся сама з сабой, сказала:
- Ну, добра, забудзем, што было.
Яна адчынiла дзверы. Гучны крык сустрэў яе на парозе.
А яна ўжо ўсмiхалася. Так чалавек, увайшоўшы з марозу ў хату, не разбiраючы з холаду нi твараў, нi рэчаў, усмiхаецца загадзя цеплынi i словам, якiя яшчэ не сказаны, але якiя - ён ведае - не будуць варожымi яму.
- Таня, iдзi да нас! - крычалi адны.
- Таня, сядай з намi! - крычалi другiя.
А Фiлька зрабiў на парце стойку, цудоўную стойку, якой мог пазайздросцiць любы хлопчык, хаця выгляд яго i быў сумны.
А Таня ўсмiхалася.
Яна выбрала ў сяброўкi Жэню i села з ёю, як у лагеры ля кастра, а Фiлька прымасцiўся ззаду.
I ў тую ж хвiлiну ў клас увайшла Аляксандра Iванаўна, настаўнiца расейскай мовы.
Яна паднялася на кафедру, але адразу пакiнула яе.
"Калi чатыры фарбаваныя дошкi могуць падняць чалавека ў вачах iншых, падумала яна, - то гэты свет нiчога не варты".
I, абышоўшы кафедру, яна наблiзiлася да вучняў настолькi, што памiж iмi не стала нiякiх перашкод, акрамя ўласных недахопаў кожнага.
Яна была маладая, твар яе быў свежы, позiрк светлы i спакойны, якi мiжволi прываблiваў да сябе ўвагу самых адчайных свавольнiкаў. I заўсёды на яе чорнай сукенцы ззяла маленькая зорачка, вытачаная з уральскага каменю.
I дзiўна: яе свежасць i маладосць дзецi нiколi не прымалi за нявопытнасць, з якой яны б выбралi момант пасмяяцца. Яны нiколi не смяялiся з яе.
- Дзецi, - сказала яна, пасля доўгага летняга перапынку спрабуючы свой голас. Ён быў па-ранейшаму глыбокi i зноў прыцягваў да сябе ўвагу. - Дзецi! сказала яна. - Сёння свята - мы пачынаем вучыцца, i мне радасна, што я зноў з вамi, зноў буду вашым класным кiраўнiком - вось ужо каторы год. Усе вы падраслi за гэты час, а я трошкi пастарэла. Але вучылiся мы заўсёды на "выдатна".
I яна, вядома, сказала б усё, што гавораць дзецям перад пачаткам новага года, калi б у клас не зайшлi два новыя вучнi. Гэта былi тыя самыя хлопчыкi, якiх Таня сустрэла ранiцай на прыстанi. Адзiн - худы i высокi, другi нiзенькi, таўсташчокi, на выгляд сапраўдная бестыя.
Усе глядзелi на iх з цiкаўнасцю. Але нiхто з гэтых сарака хлопчыкаў i дзяўчынак, што неспакойна сядзелi на партах, не глянуў на iх з такiм чаканнем, як Таня. Зараз яна даведаецца, хто з iх прынёс ёй муку, яшчэ большую, чым страх. Можа быть, гэта ўсё-такi Коля.
Настаўнiца спыталася iх прозвiшчы.
Тоўсты хлопчык адказаў:
- Гадзiла-Гадлеўскi.
А худы сказаў:
- Боршч.
"Значыць, сапраўды "яны" не прыехалi, - падумала з палёгкай Таня i сказала самой сабе: - Добра, пакуль што забудзем гэта".
Затое смех, што зазвiнеў у класе, не абяцаў нiчога добрага настаўнiцы.
I яна сказала:
- Пачнём заняткi. Спадзяюся, што за лета вы, дзецi, нiчога не забылi.
Фiлька голасна ўздыхнуў.
Настаўнiца секунду глядзела на яго. Але позiрк яе не быў строгiм. Яна вырашыла сёння быць паблажлiвай да дзяцей. Усё-такi гэта iх свята, i хай iм здаецца, што сёння яна ў iх у гасцях.
- Што ты ўздыхаеш, Фiлька? - запытала яна.
Фiлька падняўся з-за парты.
- Я ўстаў сёння на свiтанку, каб напiсаць свайму сябру лiст, але адклаў яго, бо забыўся, якiя знакi трэба паставiць у такiм сказе: "Куды ты ранiцай так рана хадзiла, дружок?"
- Дрэнна, калi ты забыў, - сказала настаўнiца i паглядзела на Таню.
Тая сядзела, апусцiўшы вочы.
I, зразумеўшы гэта, як жаданне не адказваць зусiм, Аляксандра Iванаўна сказала:
- А Таня Сабанеева, ты не забылася, якiя знакi прыпынку трэба паставiць у гэтым сказе? Скажы нам правiла.
"Што гэта? - падумала Таня. - Гэта ж ён пра мяне. Няўжо ўсе яны, пават Фiлька, такiя бязлiтасныя, што нi на хвiлiну не даюць забыць мне пра тое, што ўсiмi сiламi я стараюся не помнiць".
I, падумаўшы так, яна адказала:
- У сказе, дзе ёсць зваротак, патрэбна коска або клiчнiк, або пытальнiк.
- Вось бачыш, - звярнулася да Фiлькi настаўнiца, - Таня добра помнiць правiла. Iдзi ж да дошкi, напiшы якi-небудзь прыклад, дзе быў бы зваротак.
Фiлька, падышоўшы да дошкi, узяў крэйду ў рукi.
Таня сядзела па-ранейшаму, апусцiўшы вочы, закрыўшыся рукой. I твар яе здаўся хлопчыку такiм няшчасным, што ён быў гатовы правалiцца на месцы, калi яго жарт выклiкаў у яе незадаволенасць.
"Што з ёй?" - падумаў ён.
I падняўшы руку, крэйдай напiсаў на дошцы:
"Эй, товарищь, больше жизни!"
Настаўнiца пляснула рукамi.
- Фiлька, Фiлька, - сказала яна з дакорам, - ты ўсё перазабыў! Чаму ты слова "товарищ" пiшаш з мяккiм знакам?
- Гэта дзеяслоў другой асобы, - адказаў, не сумеўшыся, Фiлька.
- Якi дзеяслоў, чаму дзеяслоў? - усклiкнула настаўнiца.
- Вядома, дзеяслоў другой асобы, - упарта паўтарыў Фiлька. - "Таварыш! Ты, таварыш, што робiш?" Адказвае на пытанне: "што робiш?".
Рогат прайшоўся па класе, прымусiўшы Таню ўзняць галаву. I калi Фiлька зноў зiрнуў на яе, яна ўжо смяялася сваiм мiлым смехам мацней за ўсiх.
Фiлька, усмiхнуўшыся, страсянуў с пальцаў мел.
Фiлька быў задаволены.
А настаўнiца, нiчога не разумеючы, сачыла за iм, прыхiнуўшыся да сцяны.
Як гэты хлопчык, якога яна цанiла за спрытны розум i знаходлiвасць, мог быць задаволены грубай памылкай? Не, тут крыецца нешта iншае. Дзецi падманваюць яе. А яна думала, што добра ведае дзiцячае сэрца!
VI
Тыя рэдкiя хвiлiны, калi пасля працы мацi выходзiла ў двор адпачыць на траве каля градак, былi самыя ўцешныя для Танi. Няхай сабе кволая асенняя трава дрэнна ўсцiлае зямлю, а градкi пустыя, а ўсё-такi добра! Таня лажылася побач з мацi i клала сваю галаву ёй на каленi. I адразу мякчэла трава, удвая святлей станавiлася неба. Яны абедзве падоўгу i моўчкi глядзелi ўгору, дзе ў недасяжнай вышынi над ракой, цiкуючы рыбу ў лiмане, пастаянна луналi арлы. Яны стаялi нерухома, пакуль самалёт, што пралятаў у небе, не прымушаў iх крыху пасунуцца ўбок. I пошум матора, прыглушаны лясамi, даносiўся да двара ледзь чутным гулам. А калi ён раптоўна сцiхаў цi знiкаў над дваром дзiўным воблакам, абедзве маўчалi.
Але сёння, прыслухоўваючыся да гэтага гуку, мацi сказала:
- Якi вялiкi шлях памiж намi! Значыцца, яны не прыехалi.
Таня маўчала.
Мацi выцягнула руку да градкi, дзе ўжо не было нiчога, апроч пустых сцяблiнак, сказала:
- Касачы - куды ж падзелiся яны? А як тут было прыгожа, на тваёй маленькай клумбе! Няўжо гэта пражорлiвая качка склявала ўсе кветкi?