Мікалаю Мікалаевічу было крыўдна слухаць папрокі маладога пана. Ён жа чакаў падзякі, што збярог хоць тое, што можна было зберагчы. У глыбіні душы ён не столькі дбаў пра барона, колькі пра сябе. Не раз хацелася захапіць самае каштоўнае i знікнуць з гэтай прапашчай, завашыўленай i ўзбунтаванай Расіі. Уцячы куды вочы глядзяць: у Румынію, у Чэхію або ў Францыю. Купіць кавалачак зямлі i быць гаепадаром самому сабе, а не служыць усё жыццё чорту лысаму. Але загаварыў пра іншае:
— Асмелюся далажыць, ваша светласць, калі б мы распусцілі нюні, дык ад вашага маёнтка засталіся б толькі галавешкі. Не без майго ўдзелу на хутарах дзейнічае адборны атрад нашых людзей пад началам маладога прапаршчыка Казіміра Ермаліцкага i былога настаўніка Парфіра Плышэўскага. Тры воласці даўно пад ix кантролем. А рудабельскай бандзе Салаўя сам Доўбар-Мусніцкі не даў рады. Гэтыя галаварэзы раззбройвалі салдат, не прапусцілі ў Ратміравічы браніраваны цягнік, заманілі ў пастку i перабілі цэлы атрад легіянераў.
— Не палохайце! Пра «страхі» я наслухаўся па дарозе сюды,— нецярпліва перапыніў барон.— Давайце лепей падумаем, з чаго пачнём. К вечару падрыхтуйце спісы ўсіх, хто расцягваў маё дабро, хто дзяліў зямлю, i прад'явіце ім рахунак: у дваццаць чатыры гадзіны ўсё даставіць на месца. Вам ясна?
Мікалаю Мікалаевічу было настолькі ясна, што аж твар яго пасвятлеў. Вярнуць усё назад — тое самае, што вырваць з воўчых зубоў костку. А што на гэта скажуць рэўкомшчыкі? Яны ж недзе тут, пакуль што прытаіліся, думаюць. I не проста так, без бою, пусцілі сюды немцаў. Можа, заманілі ў пастку. Адным словам, спаць трэба не распранаючыся. А барону што? Накрычаў, загадаў i паехаў. Калі ўдасца, вядома, гэтыя салаўі-разбойнікі i яго могуць спраўна пачапіць на горную асіну.
— Без узброенай сілы, ваша светласць, нічога не зробіш,— асмеліўся ён прызнацца,— мужык азвярэў. Сілу трэба ламаць сілаю.
— Не палохайцеся. Нямецкія салдаты нам дапамогуць,— гаркнуў барон.
Мікалай Мікалаевіч выцягнуўся, як на парадзе.
— I яшчэ. Я хачу бачыць прапаршчыка i настаўніка. Падумайце, як гэта лепей зрабіць. А пакуль можаце ісці.
Мікалай Мікалаевіч знік за дзвярыма. Барон некалькі разоў прайшоўся па пакоі. Праз акно ўбачыў паджарага нямецкага афіцэра. Ён, ляскаючы кароценькім стэкам па наглянцаваных крагах, ішоў у палац. Барон пабег яму насустрач, каб, нібы незнарок, сустрэцца ў вестыбюлі.
— Гут морген, rep командант,— весела i бесклапотна прывітаўся з ім барон. Той змушана ўсміхнуўся конскай усмешкай, паказаўшы доўгія жоўтыя зубы, i запрасіў у свой кабінет на першым паверсе.
«Хто ж тут, нарэшце, гаспадар? — з абурэннем падумаў Урангель.— Калі б мы з табою сустрэліся дзе-небудзь пад Сувалкамі, я з цябе б зрабіў рэшата, а пакуль... пакуль трымайся, генерал!»
Камендант прапанаваў барону садзіцца побач, на канапе.
— Я вымушаны прасіць пана каменданта дапамагчы вярпуць маю маёмасць, раскрадзеную бандытамі, i наогул навесці парадкі ў навакольных вёсках: пара канчаць з бандытамі i давесці мужыку, што ён — мужык...
— Армія не ёсць паліцыя, пан барон. I ўсё ж мы паможам вам. Але перш за ўсё — кантрыбуцыя. Хлеб, масла, сала неабходны імперыі. Мы будзем браць i пасылаць у фатэрлянд. А нам i вам павінны памагаць самі мужыкі.
— Як? — здзівіўся Урангель.
Камендант хітранька засмяяўся.
— Трэба выбраць самакіраўніцтва. Нацкаваць адзін на аднаго, i няхай сабе грызуцца i памагаюць нам.
Назаўтра Мікалай Мікалаевіч з трыма салдатамі ездзіў вярхом на кані ад хаты да хаты i загадваў збірацца ў маёнтак на сход.
У панскі двор ішлі толькі старыя i кабеты: ліха яго ведае, што там загадаюць. Але ніхто дабра не чакаў. На дзядзінец перад пакоямі ступалі маўклівыя i панурыя мужчыны, кожны стараўся стаць воддаль, схавацца за нечую спіну. Прыйшло некалькі ўдоў. Сярод ix была i Параска, босая, у зрэбным андараку, палінялай хустачцы, завязанай пад бараду.
Калі сабралася чалавек сорак, на ганак выйшлі нямецкі камендант i сам барон у расшпіленым кіцелі, без пагонаў, з чорнымі, нібыта прыклеенымі валасамі, сухарлявы i тонкі, як хлудзіна.
Многія «свайго пана» бачылі ўпершыню. Можа, каб не навалакліся германцы, так бы ніколі i не ўбачылі, што гэта за фрукт — барон Урангель.
Рыжавусы немец з конскімі зубамі падняў руку i загаварыў па-нямецку. Потым змоўк i паглядзеў на барона. Той выйшаў наперад, абвёў усіх маленькімі, глыбока запалымі вочкамі.
— Пан камендант гаворыць: нямецкае камандаванне патрабуе паслушэнства i павагі да арміі яго імператарскай вялікасці Вільгельма другога, Супраціўленне распараджэнням улады будзе раецэнена як бунт. Бунтаўшчыкоў у часе вайны расстрэльваюць. За напад ці замах на нямецкага салдата вінаватыя i ix пасобнікі будуць пакараны смерцю, а вёска спалена.