Маці, можа, больш, як Сцяпану, прыкра ад усёй гэтай размовы. Таму і павярнула ў іншы бок:
— Што вы ўсё пра мяне ды пра мяне? Пра кабаноў, авечак. А пра сябе? Жыву і не ведаю, што там з дзецьмі. Ты, сынок, дзе хоць робіш?
Сцяпан і рады пахваліцца:
— Метро будую. Пад зямлю дарогу людзям пракладаю.
Лёнік і Коля ў адзін момант, не згаворваючыся, пырснулі ад рогату.
— Самі... туды людзі дарогу самі знойдуць.
Маці іх рогат не спадабаўся, адвярнулася ад іх і сур’ёзна глядзела сыну ў твар.
— Ці даўно веласіпеды рабіў?
— Велікі, цётка Ганна, сваё ад’ездзілі,— весела, не сунімаючыся, працягваў Лёнік.— Будзем пад зямлёю сяліцца, на эскалатарах ездзіць. Стаў і едзь, нават нагамі не трэба перастаўляць. Паехаў і паехаў. Прамым ходам — у рай.
Тут і яна павесялела:
— Бач, які ты, Лёнік, шустры? У рай! А можа, у пекла? Чаго хто варты. На тым тваім эскаватары...
— Ды не экскаватары, на эс-ка-ла-та-ры!
Старая падумала-падумала і пайшла ў наступ:
— Бач, які!.. Ты, Сцяпан, тапчы сваю сцежку-дарожку там, пад зямлёю, а ён, бач, сваю знайшоў тут, пад сонейкам. Во які ты, Лёнік, хітры!
— А не ўсё роўна, дзе жыць, што рабіць? — не паддаўшыся на жарты, разважаў Сцяпан.— Веласіпеды, метро...
Маці зноў насцярожылася:
— Як гэта ўсё роўна?
— Ну, можа, у вёсцы не ўсё роўна. Араць ці жаць — не ўсё роўна, вядома. А там... Абы плацілі.
Тут яна як быццам і сына не зразумела, не дайшла да яе ягоная думка. Не хітрая, а не дайшла. I спрачацца ўжо не кідалася. Маўчала: што ён такое сказануў?..
Матчыны рукі ляжалі на краі стала, трымалі відэлец з кавалкам пячонкі, і Сцяпан, прыгледзеўшыся раптам жахнуўся: якія ж яны старыя! Здрабнелі, счарнелі, абсыпаліся шэрым прысакам, быццам толькі што вымяталі з печы вугалле і попел, а запясці танкля выя, усохлыя. Такімі, здаецца, не былі раней. Не, ніколі. Ажно вачам зрабілася горача. Адвёў убок, каб матчыных рук не бачыць, і толькі цяпер заўважыў, што за акном сцямнела, змрок загусцеў у хаце.
Падхапіўся, уключыў святло. Гэтым святлом і Лёніка ўсё роўна як падштурхнуў — і той усхапіўся:
— Ну... дзякуй, цётка Ганна. За вячэру, за бяседу.
Сцяпан выйшаў з хаты разам з Лёнікам. На дварэ імжыла, церусіў нейкі вільготны пылок. Пастаялі, пакурылі, пагаманілі на развітанне, а за веснікі Сцяпан не пайшоў — аблёгся на плот і глядзеў на вуліцу, услед суседу. Яго танклявая ў касцюмчыку постаць знікла ў цемені, а свежына ў руцэ, загорнутая ў белую паперу, была відаць, пакуль сусед не схаваўся за веснікамі.
Сцяпану не хацелася ісці ў хату, класціся спаць. Пастаяўшы, падаўся ў сад.
За садам, за выганам па гравійцы зрэдку прабягалі машыны — каторыя з Мінска, каторыя ў Мінск. Ціха беглі, нячутна: адлегласць і волкая цемень паглыналі гукі. Было відаць святло фар, цьмянае.
Сцяпану падалося, што з глухмені-цемені, ад гравійкі, на яго глядзяць сумныя матчыны вочы.
А ноччу бачыў бацьку. Сон — не сон: папраўдзе, як было тры гады назад. Раённая бальніца, ён на ложку. «Заўтра, кажа, у маці дзень нараджэння. Не забудзь, купі што, ад мяне і ад сябе. Радая будзе». Усё — як было. Сцяпан купіў цёплую хустку — і цяпер носіць. Яшчэ бацька тады спытаў: «Інстытут кінуў, а далей? Што будзеш рабіць?» Ён якраз забраў дакументы з першага курса політэхнічнага. Адказаў, што знойдзе работу па душы — на зямлі, у вёсцы. Армію адслужыць — вернецца. Бацька не ўшчуваў, яму быццам і спадабалася, што сын думае вярнуцца дамоў. Калі б жыў, дык, можа, гэтак і было б. Але не дачакаўся канца сынавай службы. Будаваў калгасны свінарнік — з вільчыка з сякераю скінуўся, нагу моцна выцяў. Спачатку пухліна-пухліна, пройдзе, а пасля і нагу аднялі, ды ўсё роўна не памагло — позна. Сцяпан і захрас у Мінску, пагоны не зняўшы, да вёскі не даехаўшы. На дзень усяго спыніўся ў сястры, у Волькі,— Коля і падбіў, завёў на завод. Што, кажа, рабіць у вёсцы?
Доўга ляжаў, глядзеў у столь, думаў: вось ужо два гады па начах бачыць бацьку, намагаецца сказаць яму штосьці вельмі патрэбнае, душу адкрыць, і не паспявае — кожны раз прачынаецца. Сёння тое самае. А што хацеў сказаць? Не ведаў.
А можа, душа хоча апраўдацца перад бацькам?..
Недзе — пачуў — гаманілі. За сцяною.
Апрануўся, выйшаў на кухню. Стаяў і слухаў:
— Табе, табе, табе... Мне...
Маці казала і замоўкла. I зноў:
— Табе, табе...
Сцяпан выйшаў з кухні ў пярэдні пакой. Дзверы ў залу былі прачыненыя — праз іх убачыў маці. Яна сядзела наўколенцах перад цыратаю, перад усім сваім мясным багаццем, накінуўшы на галаву шарсцяную, тую самую, Сцяпанаву, хустку, раскладала кавалкі па кучках і казала: