Ішлі гуськом па дарожцы. Першы - Жучок, задзёршы хвост і пільна паглядваючы па баках, потым Таня вяла веласіпед, потым каціліся, як танкеткі, Эрпіды, кульгаў мядзведзь, задумліва крочыў Ваня. Эрпід-два мармытаў сам сабе:
- Расліны не радуюцца дажджу... У паветры зменшылася колькасць двухвокісу серы і сернага ангідрыду. Яны растварыліся ў вадзе, у дажджы. У зямлю прасочваюцца шкодныя кіслоты. Расліны курчацца і крычаць, нібы іх ашпарваюць кіпетнем.
Пачаў гаварыць Мумрык, але такое, што напалохаў усіх:
- Колькі каштуе мая шкура?
Ваня паціснуў плячыма: «Не ведаю...»
- Чаму вы не ведаеце, колькі каштуе мядзведжая шкура? Мо вы проста хітруеце, заманьваеце мяне, каб потым прадаць на шкуру?
Ваня і Таня наперабой пачалі абурацца і лаяць мядзведзя.
- Калі нам не верыш - у Эрпіда папытаў бы, што ў нас у галаве робіцца. Ён жа нашы думкі чытае і бачыць!.. І твае таксама!
Другі расказ мядзведзя
- Дык вось - як жылося... І лепш, чым у цырку, і горш. Чаму лепш? Паветра свежага было хоць захлыніся, не тое што ў цёмным цыркавым падвале. Дыхай на ўсе грудзі, нюхай, што ляціць да цябе з поля, з лесу... Але і горш пагэтаму: так блізка была воля! Во - працягні лапы і... А паміж мною і воляю - жалезная рашотка. Яна не паддавалася ні зубам, ні кіпцюрам. Я стаяў ці сядзеў каля жалезных прантоў усю дарогу, пакуль пераязджалі з горада ў горад. Я трымаўся лапамі за гэтае халоднае жалеза, я тузаў яго, ламаў, гнуў, а яно не паддавалася маёй мядзведжай сіле. Слёзы ліліся ў мяне з вачэй, з-за іх я не бачыў свету. Я не вытрымліваў, роў, як дурны, а за мною пачыналі крычаць і галасіць, енчыць і стагнаць усе звяры - такі падымаўся пярэпалах...
Мне спрабавалі і сабаку падсаджваць у клетку, каб не так нудзіўся. Але дружбы ў нас не атрымлівалася, вельмі розныя мы былі - і па вазе, і па росту, і па гадах, і па характары. Я і чакаў кожнага новага пераезду, і пакутаваў, страшыўся яго.
У вашым горадзе мы даўно. Калі ехалі, цвілі яшчэ дрэвы. А цяпер дзеці мне кідаюць у клетку яблыкі і грушы. І ніхто ні разочку не кінуў малін! За ўсё жыццё - ні разу! Я і ў дзяцінстве іх не паспеў пакаштаваць. Нас пабралі з паляны тады, калі маліны толькі пачыналі спець. А мама нам столькі расказвала пра іх! Так хваліла іх казачную смакату, лекавую сілу! Цукерак, праўда, сыпалася ў клетку больш, чым у цырку. Але хіба аднымі цукеркамі жывуць мядзведзі?! Ад іх толькі зубы баляць, псуецца страўнік... Ды хіба падсалодзіш імі душэўную горыч?
Яды ў звярынцы даюць нам удосталь. Толькі тут, у вашым горадзе, не разумею, што здарылася. А ўсё пасля таго, як з'явіўся новы даглядчык... Вечна ад яго пахла не так, як ад іншых людзей. Мабыць, яго ўвесь час мучыла смага, бо я часта бачыў, як ён хаваўся за мой вагончык-клетку, піў штосьці з бутэлькі, а ў канцы гаварыў: «Хух!» - і выціраў рукавом рот, моршчыўся. Ён мне так абрыд сваімі размовамі - здаецца, разарваў бы на кавалкі.
«Ну што, дармаедзіна? Усё топчашся, усё ходзіш? І хто цябе, такога бамбізу, выдумаў? - пачынаў ён, напіўшыся з бутэлькі. - Замест аднаго цябе можна трымаць дваццаць нутрыяў і пяць чарнабурак. Дык ад іх хоць карысць чалавеку. А ад цябе якая карысць? Як з паршывай авечкі, нават воўны не ўскубнеш... От колькі, скажы, каштуе твая шкура? Не ведаеш? І я не ведаю... А колькі шкуры з чарнабурак, норак, нутрый каштуюць - ведаю, магу далажыць... Але табе гэта да лямпачкі! Што, мо і табе даць смактануць? А трасцы не хочаш?»
І частаваў мяне не з бутэлькі, а... мятлою-дзеркачом у зубы, у морду, у вочы. Як прыбірае ў клетцы, ганяе мяне туды-сюды, не дае спакою. Тры разы я адбіраў у яго мятлу, трушчыў на дробныя кавалкі... А ён, спаткаўшы каля клеткі дырэктара, скардзіўся, што я агрэсіўны, што аднойчы зламлю рашотку і перадушу ўсіх людзей-гледачоў. І ўвогуле, што даўно пара мяне забіць.
Замест буханкі хлеба ён дае мне ўвечары толькі невялікі акраец. Мяса зусім не дае, забірае і гародніну. Палавініць ён мяса і ў лісы, і ў пантэры, і ў тыгра, пакуе ўсё ў чорную сумку і хавае за дальнім колам майго вагончыка, каля самага шчыта абгародкі. Вечарам, калі нікога ўжо ў звярынцы не было, ён таксама ішоў. Але потым я чуў і бачыў, як адзін рог шчыта адхіляўся, адтуль прасоўвалася лапа з доўгімі пальцамі... Сумка, як жывая, паўзла за ёю і знікала.
А ўчора вечарам ён вельмі хістаўся, ад яго пахла той гадкаю вадою з бутэлькі. Я заўважыў, што ён не так, як заўсёды, зачыніў і замкнуў клетку. Ён нават не замкнуў, а проста начапіў замок, і ўсё. Я дачакаўся, калі знікла яго сумка з-пад вагончыка, калі ўсё сціхла ў звярынцы. І прасунуў лапы між халодных жалезін, зняў замок, адчыніў дзверцы. Я нікуды не ішоў, ніякага іншага выйсця не шукаў. Я адразу палез пад вагончык да таго шчыта. Прасунуў у шчыліну лапу, націснуў. Шчыт адхіліўся так, што я мог прасунуць і галаву. Агледзеўся...