Oni povas konstati, ke la Internacia Lingvo havas adekvatan esprimkapablon sur ĉiuj kampoj kaj ke ĝi estas facile komparebla al kiu ajn nacia lingvo. Krome, ĝi posedas konvenan afekcian karak- teron. Sufiĉas citi tri homojn, en kies verkoj tiu afekcia karaktero plej bone esprimiĝas: L. L. Zamenhof, E. Privat, Julio Baghy. La kultursignifo de Esperanto estas do tutprave jam nun konsiderata kiel universala, kvankam ĝia socia portanto estas ankoraŭ limigita, kaj space disigita, ĉar la homaro troviĝas nur survoje al sia integriĝo: tio reflektiĝas en la Esperanto-Movado je la niveloj lingva, kultura kaj organiza.
3.2 KOLONOJ DE LA ESPERANTA KULTURO
Enkonduko
Formale aŭ neformale ĉiu lingvo aŭ dialekto, depende de la nivelo de la socia organizo de ĝiaj parolantoj, havas instituciojn, kiuj flegas la malnovajn kulturajn valorojn, helpas la ekeston de novaj kaj konscie aŭ nekonscie kundeterminas la formiĝon de „normo". Temas pri procezo, kiu konsistas el la kunagado de pluraj institucioj: la rezultanto de tiuj malsamaj fortoj estas la starigo de „normo" je la lingva, kultura kaj literatura niveloj. Tiuj institucioj estas multspecaj kaj malsamaj: ili dependas de la socia organizo, kiun siavice kondiĉas la evoluo de la produktorimedoj kaj sekve la strukturo de la socio mem: povas temi, do, pri klaso, profesio, familio, lernejo, gazetaro, ŝtato, aŭ en aliaj kazoj, pri grupo, sekto, klano, tribo, ktp.
Io analoga ekzistas ankaŭ rilate Esperanton: ĝia evoluo kaj tra- diciestiĝo estas determinataj de „tradiciaj kolonoj": la movado, la literaturo, la esperantologio, la lingvaj institucioj, k.a. Ili defendas ĝenerale la ĝisnunajn atingojn, sed en difinita momento ili iĝas ankaŭ nov-insti'gaj institucioj, kiam ili konseie aŭ nekonscie akcelas la estiĝon de la esperantlingva parola kulturo. Tiu parola kulturo estas la sola garantio, ke la lingvo pluvivu, ke ĝia literaturo kaj vortaro daŭre riĉiĝu per novaj taŭgaj radikoj, ke la radikoj mem nuanciĝu ĉiam pli per komuna akcepto de afekciaj kromsignifoj (elvokiveco), de unuece komprenataj kaj sentataj idiotismoj.
Organizita Movado
La Esperanta kulturo ĉiam vivis, post la atingo de difinita evolu- niivelo, en multflanlka simibiozo kun la organizita Movado. Pere de siaj ampleksaj praktikaj servoj kaj kulturaj agadoj UEA altiris homojn kaj donis prestiĝon al la lingvo; aliflanke, pro la kultura signifo de Esperanto, UEA ludas elstaran rolon ankaŭ sur kultura kampo, pre- cipe post la Dua Mondmilito. Kompreneble, necesas preni en kon- sideron la aliajn gravajn organizaĵojn, el kiuj konsistas UEA, nome la landajn kaj fakajn asociojn, la lokajn grupojn, la specialigitajn organizaĵojn kaj diversajn aliajn instancojn. Aparte menciinda estas TEJO, la junulara sekcio de UEA. Ekster la kadroj de UEA gravaj estas unuavice SAT, kiu havas sian propran ideologion, kaj la laboris- taj laridaj Espteranto-organizaĵoj
3.2.3 Esperanta Libraro
Tre gravan signifon havas la Esperanta libraro por la firmigo kaj la normigo de tradicio. Sen la skriba literaturo, kun kultura signifo, kultura kaj tradicia normoj neniam estus povintaj ekesti: Esperanto neniam estus transformiĝinta en kompletan, ankaŭ parolatan lingvon, sed estus restinta nura planlingva projekto.
En 1888, do nur unu jaron post la apero de la unua lernolibro, jam ekzistis 29 esperantlingvaj libroj.
En 1895 la nombro estis 75 verkoj: 47 diverslingvaj lernolibroj; 8 propagandaj broŝuroj; 12 beletristikaĵoj, el kiuj kelkaj estas ankoraŭ bone konataj: Hamleto en la traduko de L. L. Zamenhof; Lo Neĝa Blovado, La Gefratoj, Janko Muzikanto, La Liro, k.a., tradukitaj aŭ redaktitaj de A. Grabowski; Princino Mary, tradukita de E. de Wahl; Renaskita Manfred en traduko de Majnov; tradukaĵo-adapto el Ezopo, farita de Ivan Lojko; Demono, Boris Godunov, tradukitaj de V. Devjatnin; k.a.
En 1912 la librokvanto jam altiĝis al 1.989 titoloj.
Kaj tiu libroeldona aktivado estas konstanta: inter 1961 kaj 1969 aperis 416 verkoj (el kiuj 75 aperis dum 1969). Ilin oni povas klasigi jene:
Nombro de verkoj
el ili orig.
paĝoj
romanoj
80
23
11.324
poezio
42
19
7.322
aktualaĵoj
134
4
8.181
esperantologio
35
33
3.708
religio
43
7
3.643
dramoj
4
1
345
ĝenerala kulturo
10
6
1.090
scienco
23
10
1.567
porinfana literaturo
36
5
962
kantaroj
9
1
376
sume
416
109
38.518
1. Detaloj pri UEA kaj la asocioj apartenantaj al ĝi, pri SAT kaj aliaj Esperanto-organizaĵoj troviĝas en la Kvara Farto.
3.2.4 Esperantaj Eldonejoj
La Komenco. — La kultura vivo de Esperanto havis ĉiam „eldonajn centrojn". Ili signas la lokon de kultura kaj/aŭ lingva plejaktivado. La eldonejo, en kiu L. L. Zamenhof aperigis la unuajn librojn (lernolibrojn kaj literaturajojn, kiel Lo Neĝa Blovado, La Gejratoj, k.a.), estis la presejo Kelter, en Varsovio. Post la centrigo de la Movado en Nurnberg, kaj la tiea apero de La Esperantisto, tien migris ankaŭ la eldoneja centro: la eldonfirmo W. Tŭmmel aperigis esperantlingvajn verikojn ĝis 1903.
Antaŭ la Unua Mondmilito. — Gravan antaŭenpuŝon por Esperanto signifis la kontrakto inter L. L. Zamenhof kaj Hachette, pariza eldonfirmo, subskribita en 1901. Hachette iĝis grava eldonejo ankaŭ por Esperanto: ĝi aperigis la verkojn de L. L. Zamenhof, la Koiekton Aprobitan, la Kolekton de La Revuo, kaj keikajn perioda- ĵojn. Kontraŭ pretendata (sed neniam fakte ekzistinta) monopolo batalis konkurenca pariza eldonejo, gvidata de kelkaj lingve tre konservativaj homoj: Presa Esperantista Societo, kiu publikigis valorajn librojn kaj propran gazeton.
En 1918, kun la fino de la franca periodo de Esperanto, Hachette ĉesis interesiĝi pri esperantlingva eldonado. La stokon de la jam pretaj libroj kaj la rajton pretigi novajn eldonojn aĉetis la ĵusfondita Esperantista Centra Librejo.
Intermilita Epoko. — Intertempe komencis aktivi du iom gravaj eldonejoj: ili ludis signifan rolon ĉefe dum la unuaj post- militaj jaroj. Temas pri F. Hirt kaj Filo, en Leipzig, kaj pri F. Eller- siek en Berlino.
Sed la plej grava ĉi-perioda eldonejo estis sendube Literatura Mondo, kiu aperigis lingvosciencajn verkojn kaj librojn beliitera- turajn de aŭtoroj ligitaj al la tiama „Budapeŝta Skolo", kiu, kiel konate, prafctike kreis la madernan esperantlingvan literaturon.
Apud la multmerita Literatura Mondo, kiu malaperis en 1949, kreiĝis jam frue aliaj entreprenoj. Unu el ili estas Heroldo de Espe- ranto, hodiaŭ ankoraŭ aktiva.
Ni ne rajtas forgesi la laboristajn eldonejojn: en la Iastaj antaŭ- militaj jaroj aktivis en Nederlando la eldonejo Wiebe Nutters, sed la fondo de SAT, en 1921, permesis kaj faciligis la aperon de laborista literaturo. Cetere, SAT ne limigis sin je laborista literaturo: ĝi eldonis ankaŭ beletristikajn kaj lingvistike valorajn verkojn, inter kiuj troviĝas Plena Vortaro kaj P'ena Ilustrita Vortaro, aperinta en 1970. Malaperis la iom mistera eldonejo EKRELO, kiu, inter 1930 kaj 1936, unue en Leipzig, poste, sekve de la hitlera malpermeso, en Amster-