Fine, Zamenhof venis al la penso aranĝi la lingvon en la maniero de „ŝlosilo", kiu, „enhavante en si ne sole la tutan vortaron, sed ankaŭ la tutan gramatikon en la formo de apartaj, tute memstaraj kaj alfabete ordigitaj elementoj, donus la eblon al... adresato de kia ajn nacio tuj 'kompreni vian leteron".
La esence aglutina karaktero de Esperanto ebligis al Zamenhof realigi ankaŭ tiun ideon.
En julio 1887 aperis en Varsovio la rusa eldono de la Unua Libro. Ĝ-ia titolo estis en la rusa. La Esperanta traduko tekstas: D-ro Esperanto, Internacia Lingvo, Antaŭparolo kaj Plena Lernolibro. Sur la titolpaĝo estis presite en Esperanto „por Rusoj" kaj en la rusa linigvo: „Por ke lingvo estu tutmonida, ne sufiĉas nomi ĝin tia".
Tiuj kelkaj vortoj reflektas la ikvintesencon mem de la tuta demando de komuna internacia lingvo. Sur la dua paĝo troviĝas la permeso de la cenzuro kun la dato „la 21-a de majo 1887", kaj jena teksto en la rusa lingvo: „La lingvo internacia, kiel ĉiu nacia, estas socia proprajo; la aŭtoro forlasas por ĉiam ĉiujn personajn rajtojn al ĝi". Tiun duan, same gravan, starpunkton kompletigas noto en la rusa sur la tria paĝo de la kovrilo: „La rajto de traduko de tiu ĉi broŝuro en ĉiujn lingvojn apartenas al ĉiu". Fine, sur la lasta paĝo troviĝas la adreso de la aŭtoro: A1 S-ro D-ro L. Zamenhof por D-ro Esperanto en Varsovio ...
La enhavo de la Unua Libro konsistas el Antaŭparolo (28 p.) kun la unuaj tekstoj en Esperanto; kartetoj kun la teksto de la konata promeso ellerni la lingvon, se dek milionoj da personoj donos publike la saman promeson; plena lernolibro de la lingvo, nome aifabeto kaj 16 gramatikaj kaj sintaksaj reguloj; sur aparta folio troviĝas Esperanto-Rusa Vortaro kun klarigoj pri uzo.
Inter julio kaj la fino de 1887 aperis la pola, franca kaj ger- mana eldonoj. En decembro 1887 estis publikigita la dua rusa eldono. „La ruslingva Unua Libro entenas kelkajn formojn, kiuj malaperis en la franca, pola, ktp." (P. E. Stojan). La unua angla eldono (trad. J. Steinhaus) aperis en 1888, sed „ĝi montriĝis ne sufiĉe bona kaj unu jaron poste, publikiginte la tradukon de Geog- hegan, Zamenhof detruis la unuan" (A. Albault). La Unua Libro, tiu 40-paĝa hroŝureto, larĝigita per la Universala Vortaro kaj la Ekzercaro fariĝis la Fundamento de Esperanto: la neikontestebla bazo de ĉio kreita en la Internacia Lingvo kaj pere de ĝi. Kom- preneble, ĝi plu restas ankaŭ la fundamenta lernolibro
Ĉiuj personoj, kiuj ellernis la lingvon en tiu plej frua periodo, utiligis por tiu celo la diverslingvajn eldonojn de la Unua Libro. La adresaro de 1889 jam enhavis mil nomojn de personoj, kiuj ellernis Esperanton. Inter ili troviĝis De Beaufront, Dombrovski, Einstein, FrOllo, Geoghegan, Grabowski, Kofman, Marignoni, Solov- jev, Trompeter, De Wahl kaj aliaj konataj nomoj.
La diversaj personoj, kiuj ricevis tiujn unuajn lernolibrojn, povis relative facile ne nur ellerni la lingvon, sed ankaŭ kompreni tekston Skribitan en tiu lingvo, eĉ antaŭ ol ellerni ĝin. Similan rolon ludis poste la malgrandaj, t.n. „ŝlosiloj", kiuj ankaŭ hodiaŭ neniel perdis sian signifon.
1. La 9-a eldono de Fundamento de Esperanto, kun bonegaj enkondukoj, notoj kaj lingvaj rimarkoj de D-ro A. Albault, Membro de la Akademio de Esperanto, aperis en 1963, publikigita de Esperantaj Francaj Eldo- noj.
4.2 ŜLOSILOJ
Temas pri malgrandaj libretoj, kiuj enhavas la bazajn regulojn de la gramatiko kaj radikaron sufiĉan por la ĉiutagaj bezonoj. En la ŝlosiloj troviĝas ankaŭ ia plej necesaj informoj pri la Internacia Lingvo kaj pri organizo de la Esperanto-Movado, inkluzive la lan- dan organizaĵon, se tia ekzistas. Krome, kutime troviĝas informoj pri la eblecoj plu studi la lingvon. La iasta eldono de la angla ŝlosiio enhavas arikaŭ la konatan Rezolucion de Unesko de 1954, en la angla lingvo.
Kleraj personoj, kiuj serioze trastudis la ŝlosilon, povas sen grandaj maltfacilaĵoj legi tekstojn en Esperanto. A1 la ideo eldoni tiaspecajn ŝlosilojn venis la germana esperantisto Herbert F. Ho- veler (E. ĉefeĉ). La unua, en la angla lingvo, aperis en 1905, ver- kita en kunlaboro kun E. A. Millidge. Jam en 1912 ekzistis ŝlosiloj en 18 lingvoj. Ekde 1925 la aperigon de la ŝlosiloj prizorgis ICK, poste UEA. Laŭ la normo de ICK ĝis 1933 aperis ŝlosiloj en 26 lingvoj.
Post tio aperis ŝlosiloj ankaŭ por aliaj lingvoj, dum en pluraj kazoj estis publikigitaj eldonoj de ŝlosiloj, aperintaj jam pli frue en la samaj lingvoj. Ĝis la mezo de 1972 tiaj ŝlosiloj entute aperis en la lingvoj afrikansa, albana, angla, araba, baska, bulgara, ĉeha, dana, estona, finna, flandra, franca, germana, hispana, hungara, islanda, itala, japana, jida, kataluna, kimra, kroata, latva, litova, malaja, nederlanda, norvega, persa, pola, portugala, romanĉa, ru- mana, rusa, serba, sinhala, slovaka, slovena, sveda, ulkrajna, do entute por 39 lingvoj. UEA planas reeldonon de ŝlosiloj ne plu havigeblaj, kaj eldonon de aliaj, precipe por lingvoj de landoj, en kiuj la Esperanto-Movado estas ankoraŭ malforta.
Kelkaj eldonoj de la ŝlosilo estis faritaj en tre multaj ekzem- pleroj. Ekzemple, la sveda ŝlosi'lo estis eldonita en 215.000 ekzem- pleroj ĝis la jaro 1953.
4.3 LERNOLIBROJ KAJ INSTRUAJ HELPILOJ
i
67
La ŝlosiioj, kompreneble, estis 'kaj plu estas tre utilaj, sed iljL ne povas kontentigi la bezonojn de serioza studado de Esperanto. Tiucele oni nuntempe uzas bonajn gramatikojn, vortarojn, lernoli- brojn, diskojn, sonbendojn, legolibrojn. kaj similajn instruajn hel- pilojn. Tiu tuta abunda materialo estas dividebla je: nacilingvaj ler- nolibroj; internaciaj gramatikoj kaj aliaj internaciaj lernolibroj; libroj por superaj kursoj kaj instruistoj de Esperanto; helpaj in- struaj rimedoj.
4.3.1 Nacilingvaj Lernolibroj
Lernolibroj de Esperanto por diversaj lingvoj unue aperis en la jaro 1887. De tiam ĝis hodiaŭ senĉese novaj, ĉiam pli bonaj lernolibroj estis kaj estas publikigataj. Komprenebie, ne ĉiuj ler- nolibroj estis sur la sama nivelo, kaj ankaŭ nuntempe ne ĉiuj havas la necesajn pedagogiajn kvalitojn, sed, ĝenerale, ilia kvalito daŭre altiĝas.
Jen la lingvoj, en kiuj unue estis publikigitaj lernolibroj aŭ vortaroj por studado de Esperanto kun, parenteze, la jaro de la unua eldono:
Afrikansa (1934), albana (1928), angla (1888, resp. 1889, ĉar tiu de 1888 estis detruita), araba (1907), armena (1909), astura (1917), baska (1936), bretona (1930), bulgara (1889), ĉeha (1890), ĉina (1912), dana (1890), estona (1893), finna (1902), franca (1887), friula (1922), germana (1887), greka (1907), hebrea (1888), hispana (1889), hungara (1898), islanda (1909), itala (1889), japana (1906), judgermana (1888), judhispana (1912), kartvela (1910), kataluna (1906), kimra (1910), korea (1921), kroata (1909), latina (1916), latva (1889), litova (1890), malaja (1921), mongola (1964), nederlanda (1900), norvega (1907), persa (1915), pola (1887), portugala (1892), romanĉa (1922), rumana (1889), rusa (1887), serba (1908), sinhala (1963), slovaka (1907), slovena (1910), sveda (1889), tagala (1908), taja (1938), tatara (1913), turka (1909), ukrajna (1907), visaja (1908), vjetnama (1932); do entute 56 lingvoj.
Laŭ la statistiko, publikigita en la verko Bibliografio de Inter- nacia Lingvo de P. E. Stojan, en la periodo de 1887-1928 entute aperis 1.568 verkoj en 50 naeiaj lingvoj kun lerna aŭ propaganda karaktero. Tamen, ankaŭ la verkoj kun propaganda-informa enhavo ofte klarigis la bazajn trajtojn de la strukturo de Esperanto. La sekvantaj informoj, donitaj ĉefe laŭ la Bibliografio de Stojan, sed korektitaj kaj 'kompletigitaj laŭ la sliparo de CED, indikas la ling- vojn, en kiuj estis publikigitaj la menciitaj lernaj aŭ informaj libroj en kvinjaraj interspacoj, kun la escepto de la komenca, sepjara periodo: