Ertclass="underline" Estas tamen izolaj kazoj, kie oni uzis Esperantlingvan tradukon por poste retraduki, sekve Esperanto funkciis kiel ponto…
Eco: … kiel peranto.
Ertclass="underline" Jes ja, peranto. Tio koncernis ĉefe la ĉinan lingvon, ekzemple, kaj lingvojn tute malgrandajn aŭ malproksimajn. Bedaŭrinde, tio okazas malofte.
Kaj mi opinias, ke tiu ĉi fakto, ke oni multe kaj sufiĉe facile tradukas en Esperanton el la propra lingvo, konsistigas, refoje, tre interesan esplortemon. Mi diru, ke lingvaj normoj en Esperanto estas malpli rigidaj ol en aliaj lingvoj, kio rolas jen bone jen malbone. Tradukante el iu lingvo, oni nepre trudas iujn normojn el tiu lingvo, tio rezultas el la malrigideco de Esperanto.
Ekzemple, mia gepatra lingvo estas la hungara. Tradukante el la hungara, plej ofte, mi povus konservi la saman vortordon. Sed tio ne nepre estas stile ideala. Mi celas, ke bona tradukisto, kiu tradukas en Esperanton, ĉiam klopodas trovi ekvilibron inter kohereco de la origina teksto kaj la normoj de Esperanto. Sed tiuj ĉi normoj estas malpli rigidaj ol en aliaj lingvoj.
Eco: Kaj diru, se mi legos vian Esperantan tekston hungare pensitan, ĉu mi havos la impreson, ke estas malbone verkita teksto, aŭ ĉu mi povos tre bone kompreni senembarase? Kion vi spertas?
Ertclass="underline" Jen la demando. Tio krome dependas de la kapablo de la tradukisto: kion li lernis, kion li legis. Se li legis 200 esperantlingvajn librojn, li posedos bonan stilan ekvilibron. Tamen mi donu konkretan ekzemplon:
Eĉ en Esperanto, la normala vortordo estas: Subjekto — Verbo — Objekto: Mi — amas — vin. Se mi diras: Mi — vin — amas, mi iom akcentas ‹vin›, tamen ne nepre. Kaj jen kuŝas tikla punkto de Esperanto: ĉar eĉ inter la bonaj Esperanto-parolantoj, kelkaj ne konsideros la vortordon: Mi — vin — amas akcentita. Al ili ĝi aspektos natura, eble ĉar en iliaj gepatraj lingvoj tia estas la natura vortordo. Mi opinias, ke temas pri tikla punkto.
Tio dependas krome, mi diru, de la sociologia dispartiĝo de la esperantistoj. Iuj uzas bonan stilon, aliaj ne tre, tiuj ĉi estas pli influataj de skemoj el la propra lingvo.
Lo Jacomo: Fakte temas pri problemo je toleremo. Multaj lingvistoj rimarkas, ke en Francio, kie plurlingvismo estas konsiderata kiel escepto, oni opinias, ke normala homo scipovas unu lingvon. Tamen tiu ĉi situacio estas mem iel escepta, tiusence ke en la plejmulto el la landoj tra la mondo oni konsideras normala scipovon de pluraj lingvoj, oni scias ke la saman aĵon eblas nomi per pluraj vortoj, eĉ se temas nur pri dialektaj variaĵoj: neniel mirigas, ke sama objekto havas plurajn nomojn. Sed ja en Francio tio mirigas, ĉar nin oni edukis kun tia konformismo…
Eco: Same en Anglio. Francio kaj Anglio.
Ertclass="underline" Krome estas la koncepto pri la «ĝusta vorto».[24]
Lo Jacomo: Mi tute ne estas spertulo pri la angla lingvo — sed iu rimarkigis, ke pri parolmaniero la francoj multe malpli toleras erarojn ol la angloj. Se via angla lingvo estas komprenebla, tiuj ĉi ne riproĉas viajn erarojn.
Eco: Ne. Usonanoj sendube. Angloj, antaŭ dudek jaroj, ankoraŭ estis tre postulemaj; nun ili tute rezignis kaj tiusence usoneciĝis. Grandega estas la toleremo.
Lo Jacomo: Nu precize, ankaŭ en Esperanto estas tia toleremo. Kaj iu rimarkigis, ke tie eble kuŝas unu el la kialoj, pro kiuj la angla disvastiĝis pli ol la franca. Nome la fakto ke en la koloniitaj landoj homoj ne kuraĝis paroli franclingve, ĉar ĉiufoje, kiam ili eraris…
Eco: … ili estis diskriminaciataj.
Lo Jacomo: … dum ili multe pli facile kuraĝis paroli la anglan lingvon, ĉar en tiu ĉi lingvo iliaj eraroj estis tolerataj.
Eco: Tion mi taksas vera. Alia kialo estas, ke en la angla, por ĉiu aĵo estas preskaŭ ĉiam du vortoj: latina radiko kaj anglo-saksa radiko. Tio ebligas al homoj el malsamaj lingvaj tavoloj paroli ĉiu sian anglan. Ekzemple, kiam mi prelegas anglalingve, mi ĉiam impresas kiel tre kulturita persono. Kial? Ĉar instinkte mi elektas la vorton kun latina radiko, kiu estas kulture elstara. Sekve, mi impresas kvazaŭ mi konus pli da vortoj, dum mi fakte konas malpli, sed mi elektas la pli malfacilajn, kiuj por mi estas la pli facilaj.
Fakte … mi opinias, ke estus pli malfacile fari piĝinon[25] el la franca lingvo. Estas ja kreolaĵoj … sed oni efektive sukcesis, per piĝino, fari el la angla aglutinan lingvon. Piĝino enhavas aglutinan principon. Tio ne eblus kun la franca, nek kun la itala, verŝajne ankaŭ ne kun la germana.
Rimarku la kapablon de la angla lingvo, tre unusilaba, elfari onomatopeajn neologismojn (splashdown,[26] aŭ similaj aferoj). En la franca kaj en la itala, tio levus problemojn. Do probable ekzistas internaj kialoj por la fleksebleco de la lingvo, kio igos malfacila anstataŭigon de ĝi.
Lo Jacomo: Legante en Esperanto tekston kun vortaranĝo malsama ol tiu, kiun oni kutimas, eblas havi diversajn nivelojn de toleremo. Ekzistas germanoj uzantaj germanecajn konstruojn, kiujn oni mem ne uzus: ekzemple, iom longan determinan propozicion antaŭ substantivo. Principe nenio malpermesas tion en Esperanto, sed fakte mi mem ne uzus ĝin: se ĝi estas iom longa, ĝin mi lokas post la substantivo.
Ertclass="underline" Bonstilulo dirus: «homo sidanta en fotelo», sed eblas diri: «en fotelo sidanta homo». Estas stile iom nenormala, ne tre bela, tamen…
Lo Jacomo: Ja kelkaj germanoj uzas ĝin! Kaj ne aspektas ŝoke. Fakte, ni trafas tie la problemon pri komprenaj gradoj. Tiuj ĉi variaĵoj ne estas ŝokaj ĝis certa komprena grado, tamen estas klare, ke ju pli granda la postulo pri interkompreno, des pli interkonformaj devas esti la esprimo kaj ĝia enhavo. Enhavo pli malproksima al la esprimo ebligas pli grandan toleremon: ĝis certa grado oni opinias, ke la saman aferon oni esprimas laŭ pluraj manieroj, dum fakte ne estas tiel. Je la grado de profesia tradukado, ekzemple, malkovriĝas subtilaĵoj, kaj cele al tia komprena grado oni bezonas multe pli da rigoro. Mi ne scias, kion vi opinias pri tio…
Eco: Fakte mi estas lernanta. Tre amuza estas tiu ĉi intervjuo, dum kiu la intervjuato parolas malpli ol la intervjuantoj!
Ertclass="underline" Estos malbona intervjuo…
Eco: … sed interesa dialogo … ekzemple, mi ne pripensis la eblecon je inversigo de la vortordo. Mi ja komprenis, ke pro la akuzativo tio eblas, sed neniam mi pripensis la diversajn gradojn je toleremo.
Cetere, venante ĉi tien vi ja sciis, ke mi ne estas spertulo pri Esperanto, kaj ke vi ne povas esperi mirigajn rivelojn.
Ertclass="underline" Tamen eblas aŭdi neatenditajn vidpunktojn de personoj, kiuj…
Eco: Jes ja … Mi scias, ke estas interese havi eksterajn vidpunktojn, kiuj ne estas dogme kontraŭaj.
La nacia lingvo
Lo Jacomo: Konstatiĝas nuntempe sociaj skuoj naskantaj situacion, en kiu lingvo eble estos malpli ligita al teritorio ol al speco de komunikado iasence dependa de socia integriĝo. Mi celas, ke individuo eble estos pli karakterizita per sia socia situo ol per la teritorio, sur kiu li vivas, ĉar eblas translokiĝi ien ajn en la mondo: du personoj socie proksimaj komprenos sin reciproke eble pli bone ol du personoj geografie proksimaj. Tiel ekestas nova kunteksto iel nekonata. Mi memoras pri prelego de geolingvisto, kiu demandis, ĉu daŭre ekzistas estonteco por geolingvistiko: ĉu la problemoj pri lingva dislimigo ne fariĝis draste malsamaj hodiaŭ?
[24]
Pri la franca emo uzi pri ĉio la «ĝustan vorton» vd. Piron, Claude:
[25]