Due oni aldonu, ke Esperanto kaj ghia literaturo rilatas al la scienco ankau pasive, t. e. kiel objekto de sciencaj esploroj, kiuj atingas la publikon pere de eldonado au unue kiel disertacioj por doktorigho prezentataj al universitatoj. Inter chi lastaj ni menciu: "Vijf Kunsstalen" ("Kvin Artlingvoj"), verkita en la nederlanda, de W. J. A. Manders (eldonis J. Muusses, Purmerend, Nederlando, 1947); kaj "The Esperanto Language as a lilerary medium" ("La Esperanta lingvo kiel literatura esprimilo"), 1971, Margaret G. Hagler, anglalingva disertacio prezentita al la Universitato de Indiana, Usono, por doktorigho pri kompara literaturo.
Kaj jen fakto plej grava: ekzistas scienca fako kies objekto estas precize "la lingvistika studo de Esperanto": ghi nomighas "Esperantologio". En ghi estas nepre legindaj la libroj (verkitaj en la Internacia Lingvo): "Interlingvistiko kaj Esperantologio", de d-ro W. J. A. Manders, kaj "Lingvo kaj vivo", de prof. Gaston Waringhien.
* * *
Ke Esperanto povas esti uzata kiel scicnca lingvo oni prefere pruvu per rekta maniero. Oni konsideru ekzemple la sciencon pri la lingvaj reguloj: gramatiko. Jen kelkaj ghiaj komunaj vortoj en la portugala lingva kaj la responda esperanta traduko:
fonetica
fonema
vogal
consoante
semivogal
ditongo
tritongo
hiato
acento
ortografia
apostrofo
sinais de pontuacao
morfologia
radical
afixo
formacao das palavras
derivacao
composicao
substantivo
genero
numero
grau
artigo
adjetivo
comparativo
superlativo
numeral
pronome pessoal
pronome possessivo
pronome demonstrativo
pronome indefinido
pronome relativo
pronome interrogativo
verbo
adverbio
preposicao
conjuncao
interjeicao
sinonimo
antonimo
homonimo
paronimo
analise morfologica
sintaxe
analise sintatica
oracao
periodo
sujeito
predicado
predicativo do sujeito
predicativo do objeto
objeto direto
objeto indireto
adjunto adverbial
vocativo
oracao coordenada
oracao subordinada
oracao principal
fonetiko
fonemo
vokalo
konsonanto
duonvokalo
diftongo
triftongo
hiato
akcento
ortografio
apostrofo
interpunkciaj signoj
morfologio
radikalo
afikso
vortfarado
derivado
kunmetado
substantivo
genro
nombro
grado
artikolo
adjektivo
komparativo
superlativo
numeralo
personpronomo
posedpronomo
montra pronomo
nedifina pronomo
rilatpronomo
demandpronomo
verbo
adverbo
prepozicio
konjunkcio
inierjekcio
sinonimo
antonimo
homonimo
paronimo
morfologia analizo
sintakso
sintaksa analizo
propozicio
periodo
subjekto
predikato
subjekta predikativo
objekta predikativo
rekta objekto
nerekta objekto
cirkonstanca komplemento
vokativo
kunordigita propozicio
subordigita propozicio
chefpropozicio
Kaj nun jen kelkaj komunaj frazoj el la gramatiko, en la portugala kaj Esperanto:
"O adjetivo concorda com'o substantivo."
La adjektivo akordighas kun la substantivo.
"Verbo intransitivo e aquele que exprime uma acao ou estado que nao passa do sujeito a nenhum objeto."
Netransitiva verbo estas tiu, kiu esprimas agon au staton kiu pasas de subjekto al neniu objekto.
"Usa-se o til para indicar a nasalizagao."
Oni uzas la tildon por indiki la sonan nazigon.
"A metafora consiste em usar uma palavra num sentido diferente daquele que Ihe e proprio."
Metaforo konsistas en la uzo de vorto kun senco malsama ol tiu, kiu estas propra al ghi.
"O sc no interior do vocabulo biparte-se, ficando o s numa silaba e o c na silaba imediata."
Sc ene de vorto dividighas: la s restas en silabo, kaj la c la c en la apuda silabo.
Tiu esprimivo de Esperanto okazas kaj en gramatiko kaj en chiuj aliaj sciencoj, sed estus tre tede por la legantoj se ni trolongigus la ekzemplaron. Tamen ni konsideru ankorau malgrandan liston kun nomoj de bestoj, plantoj kaj kemiaj elementoj por ke ni vidu la respondecon inter iliaj esperantaj kaj sciencaj nomoj au simboloj.
Esperanto
Sciencaj nomoj au simboloj
bufo
leono
hieno
elefanto
tigro
aligatoro
dazipo
tapiro
antilopo
brasiko
laktuko
karoto
spinaco
cikorio
dolcha manioko
batato
lento
fabo
rizo
kalio
hidrargo
natrio
arghento
sulfuro
Bufo
Felis Leo
Hyaena
Elephas indicus
Pelis tigris
Alligator
Dasypus
Tapirus terrestris
Antilope cervicapra
Brassica oleracea
Lactuca sativa
Daucus carota
Spinacia oleracea
Cichorium endivia
Manihot palmata
Ipomoea batata
Lens esculenta
Vicia faba
Oryza sativa
K
Hg
Na
Ag
S
* * *
Esperanto ne nur estas utiligebla, sed fakte ghi estis kaj estas utiligata kiel scienca lingvo. Jam en "Fundamenta Krestomatio", sub la rubriko "El la vivo kaj sciencoj", trovighas kelkaj legajhoj kun scienca karaktero, inter ili; "La loghejoj de la termitoj", "Kronika katara konjunktivito" (el la libro de prof-ro E. Puchs) kaj "La sunhorlogho en Dijon" (el la "Revue Bourguignonne", publikigita de la Universitato en Dijon). Kun la tempo, iom post iom pligrandighis la uzado de Esperanto en la scienco kaj aperis pluraj verkoj en la Internacia Lingvo, el kiuj kelkaj povas tuj esti achetataj che Libroservo de UEA. Tiuj acheteblaj verkoj, sub la rubriko "Scienco kaj Tekniko", apartenas aclass="underline" agrokulturo kaj bestokulturo, astronomio, biokemio kaj biologio, botaniko, dommastrado, ekonomiko, fiziko, geologio, heredoscienco, kemio, lingvistiko, matematiko, medicino, higieno, psikologio, pedagogio, retoriko, stenografio kaj skribsistemoj, telekomuniko, trafiko, zoologio kaj "diversaj sciencoj". Verkoj pri gramatiko, interlingvistiko, komerco, politiko, historio kaj geografio konsistigas apartajn rubrikojn.
* * *
Da fakaj terminaroj jam ekzistas multe en Esperantujo. Ili estas la jenaj: elektroteknika, arkitektura, militista, rughkruca, konstruteknika, matematika, poshtista, kemia, fervojteknika, medicinteknika, muzika, marista, radioteknika, aeronautika, armea, fervojista, komerca, filatelista, botanika, zoologia, farmacia, ornitologia, infanluda, teknologia, kuira, trika, shuista, hortikultura, gastronomia, geologia, katolika, sporta, turisma. Estas menciindaj la "Scienca kaj Teknika Terminaro" kaj precipe la "Plena Ilustrita Vortaro", kiu traktis kun speciala zorgo kaj intereso la sciencan kaj teknikan terminaron.
* * *
Multaj mondkonataj seiencaj verkoj jam estis tradukitaj al la Internacia Lingvo sed chi tie ni mencias nur gravajn fakajn librojn, originale verkitajn en Esperanto: "La arto de memdisclplino" (Baudouin); "La pacproblemo" (Hodler); "Patri-ideo en nuna rusa literaturo" (Nekrasov); "Analitika geometrio absoluta (Voros); "Geometria folietaro" (De Saussure); "Fizikaj grandoj kaj iliaj unuoj" (Wuster); "La homa lingvo" (Collin-on); "Historio de Mondlingvo" (Drezen); "Retoriko" (Ivo Lapenna); "Enciklopedio de Esperanto" (Shirjaev, Kokeny kaj Bleier); "Fine mi komprenas la radion" (Aisberg); "La vivo de la plantoj", "Atakoj kontrau ghardenplantoj", "Scienco kaj pseudoscienco pri heredo kaj raso" (Paul Neergaard); "Filozofia vortaro" (Stanislav Kamaryt); "Interpopola konduto" (Edmond Privat); "En la regno de la vivo natura" (Peter Danov); "La grandaj filozofoj kaj la universala lingvo" (Juliusz Gluck); "Senghenaj Dialogoj" (Alberto Fernandez); "Katalogo de Internacia Esperanta Muzeo en Wien" (Hugo Steiner); "Sciencaj studoj" (scienca almanako eldonita okaze de la 50-jara datreveno de Internacia Scienca Asocio Esperantista). En la jaro 1974 aperis "Esperanto en perspektivo", de Ivo Lapenna, Ulrich Lins kaj Tazio Carlevaro, verko fundamenta por koni la esperantistan movadon ekde ghia deveno ghis la nuntempo.