Fakte la procedoj estas sufiĉe limigitaj en ĉiuj lingvoj kaj nur ilia kombinado kreas abundan variecon de nuancoj. Observu ekzemple, ke miro, surprizo, timo kaj dubo preskaŭ same agas:
«Kio? Li? Tie ĉi? Ĉu eble?»
Tranĉo, hako de la frazo kaj reganta demandado, jen la komuna procedo, ne nur en Esperanto, sed en kiom da ceteraj lingvoj?
Sentaj juĝoj, favoraj aŭ malfavoraj, uzas ĉiam la rektan procedon de trograndigo kaj trovas en vortaro kaj sufiksoj abundan materialon por tio: «Bona, bonega, anĝelo, la plej bona sur tero!»
Sufikso, bildo, komparo servas egale al tiu konstanta emo. Eĉ simpla ripetado de primitivaj lingvoj ankoraŭ efikus en niaj: «Bona, bona, bona! Vi ne povas imagi eĉ kiom.»
Por esprimi malplaĉon, vi trovas tute simile: «Teda, teda, teda, netolerebla, mortiga»; kaj se tiuj procedoj ne sufiĉas, vi retrovas ĝuste la samajn, kiujn oni uzas jam por miro kaj surprizo: «Kion? Tio? Pentraĵo? Ĉu vi mokas?» Hako de la frazo en pecetojn, demandado, denove la samaj procedoj. Fakte la surprizo mem fariĝas rimedo por esprimi la malplaĉan senton. En multaj lingvoj vi observos tion.
Krom la trograndigo, vi notos ankaŭ la procedon ironian. Ĉu ĝi multe varias? Ne tiom. Rido venas el kontrasto. Tial ironio konstante uzas falsajn neojn aŭ falsajn malojn, diras «bela laboro!» por signifi skandalan fuŝaĵon aŭ nomas «kompatinda malriĉulo» usonan miliardulon.
Tamen sur la kampo pri ŝercoj kaj ironio, unu el la plej interesaj, mankas la sama grado de internacieco, kiun oni trovas en aliaj. Tial Esperanto, ĉiam gardata per la kontrolo de la kompreno, restis multe pli prudenta, kiel ni rimarkis en ĉap. 6. Ne forgesu, ke ĝin uzas por interparolo ĉefe diversnaciuloj kaj nur esceptokaze samlingvanoj. Tiu konstanta sankcio estas la plej efika konservanto kaj eĉ akcelanto de unueco.
Sub natura kontrolado kaj limigo Esperanto devis fatale fleksiĝi al ĉiuj postuloj de la sentoj, sen kiuj homoj ne estus homoj, sed nur intelektaj maŝinoj. Kaj tio estas la plej internacia parto de la lingvo, multe pli ol ĝia regula gramatiko kaj eĉ ol ĝia roman-germana vortaro.
Efektive la homa psikologio estas profunde unueca malgraŭ ĉiuj rasaj kaj lingvaj bariloj. Ĝi do emas al unueca speguliĝo. Samaj sentoj elŝprucas similmaniere en homan parolon. Plie, se la lingvaj sistemoj estas jam parencaj, kompreneble iliaj fleksiĝoj estos ankoraŭ pli similaj.
Ankaŭ ne forgesu la potencan agadon de la ekstero. Ni ĵus konstatis ĝin en la limiga kontrolo de la kompreno, sed ni ĝin observis ankaŭ en la enfluo de radikoj aŭ novaj sufiksoj. Kompreneble ĝi estas egale rimarkebla en la rimedoj de la lingvo por esprimi sentojn.
Ni ĝin montris jam ĉe la bildoj (leono aŭ anĝelo). Reprenu la ekzemplon de «mirinda». En granda nombro da lingvoj vi retrovas tiun procedon de interprunto de procedoj inter la diversaj sentoj: kiam trograndigo ne plu sufiĉas al admiro por sin esprimi, ĝi pruntas ĉe surprizo aŭ eĉ similas mem surprizon: «mirinda!» Internacia fenomeno.
Kio estos plej interesa, tio estas la studoj kaj kritikoj de Esperanto-parolantaj lingvistoj orientaj, ĉinaj aŭ japanaj. Ili montros al ni, kiuj el tiuj internaciaĵoj estas al ili facile aŭ malfacile kompreneblaj, kiuj ekzistas aŭ mankas en iliaj gepatraj lingvoj. Tiam ni havos ekbildon de tio, kio estas absolute internacia aŭ nur rilate internacia, kiel la radikaro de Esperanto.
La sankcio mem de la kompreno, ne nur en Okcidento, sed en Oriento, jam helpis en aliaj rilatoj la venkon de interna sistemeco kontraŭ ekstera «internacieco». Inter la rektaj rimedoj de sent-esprimado, tio ankaŭ efikas por plisukcesigi la proprajn Esperantaĵojn, kiel ekzemple la tre vivan sufikson ·eg, tiun nekompareblan ilon por trograndigi.
Ke la du karesaj sufiksoj ĉj kaj nj (el slava deveno) preskaŭ ne sukcesis, tion klarigas evidente du ĉefaj kaŭzoj: unue la fakto, ke ili ne konformiĝas al la interna sistemeco de la ceteraj sufiksoj, ĉiam komenciĝantaj per vokalo kaj aldoneblaj al la radikfino.
Forigi parton de la radiko por diri paĉjo, panjo, fraĉjo, franjo, tio timigas ĉiujn neslavajn parolantojn, instinkte sintenantajn al la solida bazo de la Esperanta analogio. La lingvo preskaŭ reĵetis tiujn du «fremdaĵojn» kaj anstataŭis ilin en la praktiko per pli facile uzebla -et. La logiko suferis, sed la analogio gajnis ĉiurilate, interne kun la ceteraj Esperantaj sufiksoj, kaj ekstere kun la tre internacia kutimo esprimi amon per procedoj de etigo, speciale, kiam temas pri virinoj kaj infanoj.
La dua kaŭzo de la malsukceso de ĉj kaj nj estas la fakto, ke la neslavaj nacioj ne tiom kutimas enmeti karesan nuancon en sian parolon. Multaj estas pli sinretenaj en esprimo de sentoj, speciale anglo-saksoj. Tial la internacia lingvo ne kreskigis ĉe si la uzon de tiu disponebla rimedo kaj parte malprofitis okazon de riĉigo[10], sed ankaŭ de malsimpligo.
10. Sentoj kaj Fundamento
Ĉu vivo detruas simplecon? Komparo de la bazoj en Esperanto kaj gepatra lingvo. Ludo de la sentoj sur baza klavaro. Komparo de fundamentoj. Ĥaosa bazo. Orda bazo. Klara rekonebleco de la devojiĝoj. Konfuzo inter riĉeco kaj malordo. Normala elkresko el bazo. Normala konservo de la bazo. Komparo inter uzo de fremda nacilingvo kaj uzo de Esperanto.
Se la leganto kuraĝis alveni ĝis lasta ĉapitro de tiu ĉi resuma studo, estas necerte, ĉu li konsentos kun nia konsilo al studantoj, daŭrigi sur tiu kampo kaj aperigi la rezultaton de siaj serĉlaboroj.
Nu, ekkrios pli ol unu, tiam Esperanto aperos tiom malfacila, kiom iu ajn lingvo. Vi prezentos al la publiko veran ĥaoson kaj perdos ĉiun profiton de la simpla, genia Fundamento.
Kia eraro! Komparu momente Esperanton kaj vian nacian lingvon. Ambaŭ posedas logikan skeleton aŭ gramatikan fundamenton. Sur tiu baza klavaro viaj sentoj ludas kvazaŭ fortepianon. Per pli-malpli fortaj tuŝoj aŭ tuŝetoj, iomaj devojiĝoj el pura logiko, trograndigoj aŭ kolorigoj, viaj impresoj aŭ emocioj komunikiĝas al viaj aŭdantoj samtempe kun la faktoj priparolataj. Ĝuste tio faras vivantan lingvon. Sen tio vi havus nur signalkodon aŭ algebran sistemon, sed ne homan lingvon.
Sed observu tuj la diferencon. La fundamento de via nacia lingvo estas malsimpla, malregula, ofte eĉ nelogika. La klavaro, sur kiu vi devas ludi kun fantazio de la sentoj, estas ja fiksa kiel en Esperanto, sed difektita kaj senorda kun multegaj signoj por montri simplajn ideojn, kiel -is aŭ -o, kaj nur unu signo por montri grave malsamajn ideojn, kiel ke, kiujn, ol [11] ktp.
Sur tiu necerta bazo viaj sentoj ludas, kaj iliaj tuŝoj, devojigoj, trograndigoj ktp aldonas novan elementon de malordo al jam ekzistanta malordo. La rezultato estas efektive ĥaoso, almenaŭ en la okuloj de la fremdulo, kiu ne povis pasigi tutan sian junaĝon, kiel vi mem, por funde koni la fundamentan klavaron.
En Esperanto estas malsame, ĉar la fundamento estas klara, simpla kaj orda. Vi ne nur sufiĉe facile ekkonas kaj mastras la bazan klavaron de la fortepiano, sed vi ĉiam nete rekonas ĝin en ludado kun ĝiaj fiksaj unuformaj signoj -o, -a, -e, -as, -is, -os, kio, tio, kiam, tiam ktp.
Viaj sentoj ludas, tuŝas, saltas, trograndigas, kolorigas, devojigas, sed la klavaro ĉiam restas klara kaj orda, brilante sub la movantaj ondoj. Fakte la forteco mem de viaj parolaj fantaziaĵoj devenas ĝuste de tio, ke oni povas ĉiam konstati vian salton el la logiko kaj kvazaŭ mezuri sente la distancon inter viaj flankensaltoj kaj la rekta linio.
En lingvo, kie jam la fundamenta linio terure zigzagas, imagu la cerbumadon por retroviĝi!
[10]
Cetere tiuj du sufiksoj estis intencitaj de D-ro Zamenhof speciale por propraj antaŭnomoj, kaj oni trovas ilin ja ĉe
[11]
Supozeble aludo al la franca