Пеўням ні на секунду не даюць забыцца пра тое, хто яны такія. У сталоўку яны заходзяць апошнімі, мыюцца ў лазні таксама апошнімі. У клубе і «ленкомнате» (пакоі, дзе глядзяць тэлевізар) для іх — асобная лаўка ў самым нязручным месцы. Зварот «сь*бал на*й отсюда» на іхні адрас — рэч абсалютна звыклая і паўсядзённая. Адзін крымінальнік мне ўпарта даказваў, што «пеўні — гэта не людзі».
Аднак яшчэ горш, чым зэкі, да пеўняў ставяцца супрацоўнікі адміністрацыі. Кантралёры, а часта і афіцэры, усяляк іх трэціруюць, публічна абражаюць, пагражаюць, а ў выпадку чаго могуць і збіць. Будучы бяспраўнымі людзьмі са зламанай воляй, пеўні яшчэ радзей, чым звычайныя зэкі, адстойваюць свае правы. Як вынік — больш за палову самазабойстваў, якія адбываліся пры мне ў турмах і зонах, учынялі менавіта пеўні, хоць у адсоткавым суаднясенні яны складаюць не больш за тры-пяць працэнтаў ад насельніцтва зоны. Што характэрна, не лепшая сітуацыя і ў СІЗА, дзе пеўні сядзяць у асобных камерах. На Валадарцы такой пеўневай камерай была 70-я. Як расказвалі хлопцы, якія доўга жылі па суседстве з ёй, яе насельнікі рэзалі сабе вены ледзь не штодзённа.
Жыццё «на дне», пастаянная нянавісць і прыніжэнні наўрад ці з кагосьці могуць зрабіць высокамаральнае стварэнне. Паводле маіх асабістых назіранняў, большасць пеўняў — людзі зусім беспрынцыпныя, подлыя, гатовыя на ўсё дзеля ўласнай выгады. Хоць, канечне, гэтыя якасці не рэдкія сярод зэкаў у цэлым, сярод пеўняў яны, бадай, распаўсюджаныя нашмат больш. Абсалютная большасць пеўняў працуюць на адміністрацыю: стукаюць, выконваюць «аператыўныя заданні», правакацыі і да т. п. Неабходнасць неяк выжываць у звышагрэсіўным і варожым асяроддзі лагера штурхае іх да саюзу з найбольш моцным бокам — супрацоўнікамі ПУ. Таму большасць функцыяў, якія выконваюць пеўні, так ці інакш навязаныя ім аператыўнікамі. У афіцыйныя абавязкі пеўняў уваходзіць прыбіранне туалетаў (ніхто, апроч іх, рабіць гэта не возьмецца) і вынясенне смецця. Многія з іх зарабляюць сабе на жыццё і прыбіраннем у пакоях. Пеўняў падзяляюць на «рабочых» і «нерабочых». Першыя — гэта тыя, хто за ўзнагароду (гарбата, цыгарэты, ласункі) аказвае сексуальныя паслугі іншым зняволеным. Другія — гэта тыя, якія гэтага не робяць, і, такім чынам, прымусіць іх нельга. Многія лічаць, што ў пеўні трапляюць праз згвалтаванне ў турме або на зоне. Пятнаццаць-дваццаць гадоў назад так яно й было. На сёння ж такое ў турмах Беларусі практычна не сустракаецца. Прынамсі, я не ведаю ніводнага такога выпадку, і ніхто з тых, хто сядзеў са мной, нічога падобнага не распавядаў. Таксама і выпадкаў згвалтавання пеўняў супраць іхняга жадання пры мне не было. Сённяшнія зоны ў нашмат большай ступені знаходзяцца пад кантролем адміністрацыі, чым раней, і певень, якога згвалцілі, можа проста напісаць заяву на гвалтаўніка, і таму накінуць тэрмін.
Напэўна, пакуль чыталі гэты артыкул, у вас узнікла пытанне: а чаму дзяржава і, у прыватнасці, адміністрацыя ПУ дазваляе існаваць у месцах пазбаўлення волі дзікунскай сярэднявечнай каставай сістэме з яе недатыкальнымі, служкамі і прастытуткамі? Гэта ж негуманна, жорстка і, у рэшце рэшт, не па законе, бо згодна з ПУР ПУ ўсе зняволеныя павінны падпарадкоўвацца адным і тым жа патрабаванням, ні пра які падзел на касты не можа ісці й гаворкі. Няўжо супрацоўнікі ПУ не могуць гэта спыніць і ўсталяваць няхай строгую і жорсткую, але ўсё ж дысцыпліну?
Адказ просты: ім гэта не трэба.
За дастаткова доўгі тэрмін, праведзены ў карных установах, я паспеў шмат дзе пабываць і шмат каго пабачыць. Я пасядзеў у чатырох турмах і трох калоніях, стасаваўся з простымі мужыкамі і блатнымі, бандытамі, наркаманамі, комэрсамі і палажэнцамі (палажэнец — гэта «смотрящий», прызначаны на пасаду злодзеем у законе), махлярамі і забойцамі, казламі і нават пеўнямі, і, вядома ж, вельмі шмат стасаваўся з супрацоўнікамі ПУ. Шмат разважаючы над тым, як уладкавана карная сістэма Беларусі, я прыйшоў да адназначнай высновы: блатная і міліцэйская сістэмы кіравання карнымі ўстановамі ёсць два стаўпы, якія падтрымліваюць адзін аднаго. Нефармальная сістэма паняццяў, прыдуманая зладзеямі, і Правілы ўнутранага распарадку сёння хутчэй узаемна інтэграваліся, чым знаходзяцца ў стане вайны і супярэчнасці. Так, бясспрэчна, супрацоўнікі ПУ прымусова падчысцілі тую практыку паняццяў, якая перашкаджае кіраванасці і стварае ім нязручнасці. У прыватнасці — традыцыі ўзаемнай дапамогі і салідарнасці сярод зэкаў. У астатнім свет прафесійных крымінальнікаў і свет МУС някепска ладзяць. Яны атрымліваюць адзін ад аднаго тое, што ім патрэбна: супрацоўнікі ПУ — спакой ва ўстанове, адсутнасць надзвычайных здарэнняў і кіраванасць (навошта руліць сотняй зэкаў, калі можна руліць адным блатным/казлом, які трымае ў страху астатніх?), а блатныя/казлы атрымліваюць прывілеі і ўладу. Усе задаволеныя. Акрамя, канечне, мужыкоў, якія, як водзіцца, апынуліся паміж двух агнёў і знаходзяцца, дэ-факта, у падвойным падпарадкаванні.