Восень 2012 года. Горад Шклоў, ПК-17. Я даседжваю свае апошнія месяцы ў ПКТ — наперадзе суд на крытую і этап у Магілёў. Скончыўся абед — сёння былі макароны, развараныя да стану аднароднай масы. Што ж, прыйшоў час паспаць. Падрыхтаваў сваю звыклую ляжанку, заплюшчыў вочы і ўжо пачаў быў адрубацца, як на пачатку прадола раздаліся звыклыя гукі — гудзенне электразамка. Каго на гэты раз? Даслухаўшы, калі зэка давядуць да дзяжуркі, я ўже амаль заснуў — і раптам быў выкінуты са стану напаўсну пранізлівым голасам, падобным да каркання вароны:
Ліпень 2016
ЧАРАЎНІК
Замкнёная прастора са спецыфічнымі этычнымі нормамі, вычварэнскім разуменнем маралі, дзе чалавечая істота, будучы скіраванай да адной толькі мэты — выжыць, спараджае мудрагелістыя прычынна-выніковыя сувязі.
Можна верыць або не верыць у лёс, у здольнасць Сусвету матэрыялізаваць нашыя думкі і жаданні, у карму, у правіла бумеранга, у біблейскае «што пасееш, тое і пажнеш», можна лічыць усё вышэйпералічанае праявай найвышэйшых сілаў ці лагічным наступствам нашых уласных учынкаў, аднак у пэўных кропках Зямнога шару гэтыя правілы праяўляюць сябе бясспрэчным і ультыматыўным фактам.
Адна з такіх кропак ёсць і на тэрыторыі Беларусі: установа пад назвай «турма № 4», больш вядомая сярод арыштантаў як магілёўская крытая.
Турэмны рэжым — адно з апошніх і самых жорсткіх дысцыплінарных пакаранняў, прадугледжаных КВК для «злосных парушальнікаў усталяванага парадку адбывання пакарання». Горш, бадай, толькі 411-ы артыкул КК. У крытую зэка могуць адправіць з папраўчай калоніі па рашэнні суда на тэрмін да трох гадоў. На турэмным рэжыме адбыванне пакарання працягваецца ва ўмовах камернай сістэмы: у камерах, дзе людзі гадамі знаходзяцца адзін з адным у рэжыме 24/7, ад трох да дванаццаці чалавек; гадзіна прагулкі на дзень, жорсткія абмежаванні па колькасці дазволеных рэчаў, адна перадача на год, і то далёка не ўсім (што, улічваючы колькасць пайкі, азначае, што крытчык знаходзіцца ў пастаянным стане напаўголаду), і адно спатканне на год: дзве гадзіны размовы праз шкло, якіх таксама нярэдка пазбаўляюць па рашэнні начальніка турмы.
Аднак цэнтральная фішка магілёўскай крытай не яе «галодны рэжым», а тое, кім яна кіруецца і па чыіх правілах жыве.
Першапачаткова турэмны рэжым быў народжаны папраўчай сістэмай для перапынення лагерных бунтаў і ізаляцыі тых, хто мог іх справакаваць: блатароў, зладзеяў у законе, прынцыповых і харызматычных палітзняволеных.
З пачатку так званай «крымінальнай рэвалюцыі» ў краінах СССР у памятныя 90-я крытыя сталі асяродкам тых самых «отрицал» — крымінальных аўтарытэтаў, што, жывучы паводле зладзейскіх паняццяў, стваралі галаўны боль для адміністрацыі лагераў; блатных, якіх не бралі ні лагерныя ШІЗА, ні ПКТ. Іхняя згуртаванасць, прыхільнасць да паняццяў і гатоўнасць да гвалту дзеля насаджэння сваіх парадкаў непазбежна патрабавалі іхняй ізаляцыі ва ўмовах камернай сістэмы.
Але часы памяняліся. Арганізаваная злачыннасць у Беларусі была перадушаная (не лічачы, канечне, Сям’і, што стаіць ля стырна). Часткова — ліквідаваныя эскадронамі смерці, часткова — здрабнелі і перагрызліся паміж сабой зладзеі ў законе, лагеры былі пастаўленыя пад кантроль адміністрацыі, у іх, выказваючыся мовай мусароў, была дасягнута «стабільная аператыўная абстаноўка». Па ідэі, крытыя мусілі знікнуць або, прынамсі, іхняя колькасць павінна была зменшыцца.[7] Аднак не такая бюракратычная савецкая, а значыць, і лукашысцкая логіка. Кожная крытая— не меней за сотню супрацоўнікаў ДВП МУС, стабільнае фінансаванне з бюджэту, што гэтаксама стабільна распілоўваецца адміністрацыяй, гэта і шырокія карупцыйныя магчымасці для кумоў і рэжымнікаў. Гэтак за раз узяць і прыкрыць гэта ўсё толькі таму, што ў Беларусі не стала крымінальных аўтарытэтаў? Ну ўжо не! Калі турма ёсць — нехта павінен у ёй сядзець! Сістэма абрала іншы шлях: раз сярэдні зэк стаў больш паслухмяны, мы проста знізім крытэры для адпраўкі туды — і крытыя зноў напоўняцца людзьмі! І вось ужо з сярэдзіны нулявых у магілёўскай, жодзінскай і гродзенскай турмах становіцца ўсё меней рознага кшталту звезеных з зонаў блатных і «смотрящих» і ўсё больш простых мужыкоў. Патрапіць у крытую стала магчыма, калі ты: пранёс на зону мабільнік, паставіў брагу, пасварыўся з начальнікам атрада, пісаў скаргі на адміністрацыю, адмовіўся месці лакальны ўчастак, проста пабіўся з іншым зэкам. Пры мне ў магілёўскую крытую заехаў хлапец за тое, што абліў заўхоза вадою ды сказаў, што гэта мача. Адміністрацыі зонаў сталі актыўна карыстацца крытай як звалкай для ўсіх праблемных элементаў. Хтосьці прайграў вялікую суму грошай? У крытую яго, каб у зоне галаву не набілі. Хтосьці скрысіў у іншых арыштантаў? Будуць чмырыць, павесіцца яшчэ… У крытую яго, ад граху падалей! Туды сталі адпраўляць нават звычайных пеўняў паводле нейкага нікому не вядомага прынцыпу.
7
На дадзены момант у Беларусі дзейнічае тры крытыя: у Магілёве (турма № 4), у Жодзіне (турма № 38) і ў Гродне (турма № 1). Ва ўсіх трох установах таксама ёсць СІЗА.