За часамі ГУЛАГа зэкі, завербаваныя операм у лагеры, падслухоўвалі чужыя гутаркі альбо самі, заціраючыся ў давер, выклікалі чалавека на шчырасць, вынікам чаго станавіліся новыя крымінальныя справы аб «контррэвалюцыйных змовах», «антысавецкай агітацыі», «падрыхтоўцы да ўцёкаў» і да т. п. У выніку ахвяра оперскіх выкармышаў атрымлівала новы тэрмін у даважку да старога ці расстрэльвалася. І хоць зараз такога ўжо няма, метады і сутнасць оперскай работы засталіся такімі ж. Опер у турме і ў зоне — цар і Бог. Ён вырашае, дзе і з кім будзе жыць зэк, ці будзе ён атрымліваць перадачы, мець спатканні з блізкімі, «катацца» ў ШІЗА, і ўвогуле, будзе яму ў зоне добра ці кепска. Атрадны опер праз завербаваных ім зэкаў (сук) тузае за нітачкі грамадскую думку, і яму нічога не значыць зрабіць так, каб няўгоднага загналі ў касту «пакрыўджаных» або проста пачалі сістэматычна гнабіць. У вядомым сэнсе опер значыць нават больш, чым начальнік калоніі, бо начальнік жа — далёка, а опер заўжды тут, побач. У негалоснай іерархіі адміністрацыі «папраўчай» установы — рэжымнага, аператыўнага, медыцынскага аддзелаў, спецаддзела, аддзела папраўпрацэсу — аператыўны аддзел стаіць на самым версе. Опер можа ўсё. «Чтоб жить в радости и счастье, дерни ручку оперчасти», «Запомни сам, скажи другому: путь в оперчасть — дорога к дому», — іранізуе арыштанцкі фальклор.
Опер — гэта карнік для таго, хто, паводле яго пераканання, павінен пакутаваць, і гарант усемагчымых дабротаў ды прывілеяў для сваіх сук. На ПК-15 (Магілёў) опер пасадзіў мяне на пяць сутак у ШІЗА за «няправільную» размову з прыезджым губазаўцам. Фармальнай падставай стала тое, што я зайшоў да яго ў кабінет у расшпіленым кліфце, то бок лагернай куртцы (хоць усе і заўсёды да яго так заходзілі).
На ПК-17 (Шклоў) нейкі час зэкам было дазволена выносіць са спатканняў неабмежаваную колькасць гародніны й садавіны. Потым рэжымны аддзел забараніў — у межах звычайнага і бесперапыннага ўзмацнення жорсткасці рэжыму ў зоне. А опер праз сваіх падручных пусціў па зоне чутку: «Гэта Дзядка бацька паскардзіўся, вось мы й забаранілі». Цяжка ўявіць сабе больш подлы спосаб пасварыць чалавека з калектывам.
У магілёўскай крытай (турма-4) я неяк быў паскардзіўся оперу з прыгожым прозвішчам Ліхута, што цэнзар, які працуе пад яго непасрэдным кіраўніцтвам, не прапусціў мне шэсць паштовак са Швейцарыі. «Як так? — кажу. — Там жа нічога такога, звычайныя паштоўкі з віншаваннямі!» — «Добра, разбяромся», — быў адказ.
На працягу наступнага тыдня цэнзар выняў тры самыя звычайныя лісты ад бацькі і жонкі. Фірменная фішка магілёўскай турмы: пусты канверт, а на ім стэплерам прымацаваны аркушык з надпісам: «Письмо не прошло цензуру». Гэта быў намёк у аператыўным стылі: будзь задаволены тымі лістамі, якія атрымліваеш, а то і гэтага пазбавім.
Опер — гэта езуіт. Майму паплечніку Ігару Аліевічу на допыце ў КДБ апяры, «знатакі» анархізму, даводзілі недарэчнасць анархісцкай тэорыі: «Ты ж займаешся каратэ. Яно іерархічнае!» — каб хоць неяк расхістаць стомленую свядомасць вязня, падарваць ягоную веру ў сваю рацыю. Аналагічна і мне ў першыя дні пасля затрымання, пабачыўшы, што «лабавая атака» не спрацавала, апяры казалі: «А мы возьмем дый напішам на Індымедыі, што ты ўсіх здаў!» Ужо памянёны Ліхута праводзіў са мной гутарку, калі мне заставалася, як я думаў, тры з паловам месяцы да вызвалення: «Ну і якія ў цябе планы на волю? …Паедзеш, так? А працаваць дзе?.. Дык там жа ўсё дорага». Жадаў удачы з добрай усмешкай. Крыху пазней я даведаўся, што на момант размовы ён ужо чатыры дні як накіраваў на мяне дакументы ў Следчы камітэт для ўзбуджэння крымінальнай справы паводле артыкула 411, — то бок выдатна ведаючы, што я атрымаю яшчэ год, ён вырашыў пацвяліць мяне марамі аб хуткай волі, каб навіна пра дадатак да тэрміну аказалася для мяне яшчэ больш балючай. Прыклад таго, як чалавек можа вычарпальна ахарактарызаваць сябе адным толькі ўчынкам.
Опер — гэта лгун. Хлусня — яго асноўная і любімая прылада для падпарадкавання іншых і здабыцця «аператыўнай інфармацыі». «Толькі скажаш нам тое й тое — адразу цябе адпускаем. Даю слова афіцэра!» — часта кажуць апяры падазраваным на допытах. Колькі наіўных і даверлівых людзей купіліся на гэта, агаварыўшы сябе, а часам, самі таго не жадаючы, і іншых! І вось чалавек атрымлівае свае пяць, дзесяць, колькі заўгодна гадоў — але не дзякуючы таму, што следства сабрала пераканаўчыя доказы ягонае віны, а дзякуючы сваёй даверлівасці. Опер дасць любое слова, паклянецца, паабяцае ўсё, што хочаш, назаве цябе сябрам, скажа, што падзяляе твае ідэі, паспачувае, аблае ўладу — абы атрымаць ад цябе тыя паказанні, што патрэбны яму, незалежна ад таго, праўдзівыя яны ці не. А атрымаўшы, загадае адвесці цябе назад у камеру. Ты цяпер — адпрацаваны матэрыял, а твой душэўны боль ад падманутага даверу нікога не цікавіць, галоўнае, што справа клеіцца. Колькі дзякуючы такім падманам зляпана — на роўным месцы! — крымінальных страваў, колькі «вісякоў» даведзена да суда! А купляюцца ж на такое, што відавочна, ніяк не закаранелыя злачынцы, а легкаверныя і больш-менш прыстойныя людзі, якія не мелі раней праблемаў з законам і не падазраюць, што ягоныя служкі могуць гэтак цынічна лгаць.