Уваходзіць вучань.
Вучань
Прабачце, што прыходжу рана
З павагай шчыраю да пана,
Турбуючы для кансультацый
Асобу, вартую авацый.
Мефістофель
Я вашай ветлівасці рад,
Такіх, як вы, у нас няшмат.
Ці выпадала вам вучыцца?
Вучань
О, я хачу да вас прасіцца.
З сабою я прынёс здалёк
Натхненне, розум, кашалёк;
Бацькі мне дома не давалі волі —
Хачу вучыцца ў вашай школе.
Мефістофель
Тады візіт як нельга больш дарэчы.
Вучань
Сказаўшы праўду, хочацца мне збегчы
З муроў глухіх і з гэтае каморкі,
З двара, што без травы, без дрэў,
Дзе праклінаў бы лёс я горкі
Альбо праз дзень-другі здурэў.
Пустыя сцены, цвіль і змрок
Мне думкі душаць, гасяць зрок.
Мефістофель
Нішто, прывыклі б пакрысе.
Ці ж бо не гэтак цяжка і дзіцяці
Прывыкнуць з першых дзён да маці?
Пасля, глядзіш, са смакам, прагна ссе.—
Так ад грудзей навукі, прыйдзе час,
Ніхто не адарве і гвалтам вас.
Вучань
Прыпаў бы я да мудрасці грудзей,
Але парайце мне, шукаць іх дзе?
Мефістофель
Кіруючыся ў навуковы свет,
Які ж сабе абралі факультэт?
Вучань
Мне імпануе тып універсала
І прыдалася б ваша дапамога:
Хачу, каб думка меж не знала,—
Навукі знаць хачу, прыроду, бога.
Мефістофель
Тады знайшлі вы ўсё на вашы густы.
Аднак прашу — без гуляў, без распусты.
Вучань
Вучобе я аддам і дух і плоць,
Сябе трымаць гатовы ў чорным целе.
Вы ж, думаю, не будзеце супроць
Вакацый летніх, свята і нядзелі?
Мефістофель
Цаніце час найболей з усяго!
Карысць бярыце поўніцай з яго.
Таму ваш першы крок у людзі
Collegium logicum{30} хай будзе.
Там духу вашаму дадуць работы:
Душу ў гішпанскія абуюць боты{31},
Каб вы пасля абачліва маглі
Ступаць па сцежках думкі і зямлі,
Навучаць вас, што і такі працэс,
Як есці, піць, усякі траціць сэнс,
Калі камандай «раз-два-тры» здавён
Не вымуштроўваецца ён,
Не кажучы пра думак цёмны лес,
Бо фабрыкуюць іх усё адно,
Як ткач на кроснах палатно,
Калі сюды-туды чаўнок пускае
І ніткі бердам падціскае.
Так і філосаф вам дакажа,
Як знітавана думка наша:
Як першая спрычыніла другую,
Другая — трэцюю, а тую
Як у чацвёртай адшукаць,
Каб вывады лагічна ткаць,
І што без першай і другой
Не мае сэнсу ўвесь навой.
Так вучні ўсе на кроснах ткалі,
Але не ўсе ткачамі сталі,
Бо іншы рэч жывую спазнае —
І выганяе дух жывы з яе,
Усе канцы ў руках сваіх трымае,
А як у вузел іх звязаць —
не знае.
У хіміі encheiresis naturae{32} то завецца —
Так хімія сама з сябе смяецца.
Вучань
Не ўсё мне ў думках вашых ясна.
Мефістофель
Вучань
Вам гэта ўсё як «раз-два-тры»,
А мне — спрабуй перавары.
Мефістофель
Каб мела добры вынік ваша праца,
За метафізіку патрэбна ўзяцца,
Навукай гэтай мудрай, дарагі,
Вы найвастрэй адточыце мазгі.
Бязглуздзіцу ці сэнс яна адразу
Адзець умее ў слова альбо фразу.
Але хацеў бы я, каб вы спачатку
Прыладзіліся да майго парадку:
Пяць лекцый кожны дзень у нас,
І па званку з’яўляцца трэба ў клас,
І ўвесь зададзены дамоў урок
Павінны знаць вы назубок,
Настаўніку глядзіце ў рот, не ўбок,
І ўсё, што ў кнізе, слова ў слова,
Уголас паўтарайце адмыслова
І перапісвайце з яе лісты,
Нібы дыктуе бог ці дух святы.