FEDERALA SPERTO
Komparo inter: UNUIGITAJ ŜTATOJ AMERIKAJ – SVISA KONFEDERACIO – LIGO DE NACIOJ
Verkis: Edmond Privat
Eldonado: UNIVERSALA LIGO Hago, Nederlando 1958
Grandeco: 78 p.
Proksimuma verkojaro: 1958
Kreis la Esperantan tekston: Edmond Privat
Tiu ĉi versio de “Federala Sperto” estas bazita sur teksto enretigita ĉe http://www.egalite.hu/konstitucio/federala%5Fsperto.pdf .
En 1942 aperis versio de tiu ĉi teksto en la Franca (Trois expériences fédéralistes: États-Unis d'Amérique – Confédération suisse – Société des Nations, Neuchâtel, Baconnière, 1942). La esperanta versio de 1958 estas tamen tute reverkita kaj ĝisdatigita, kaj devas esti rigardata kiel originala Esperanta verko.
ENKONDUKO
I. LA VALORO DE SPERTO
Ke la homaro estas ankoraŭ tre infana, tion pruvas la fakto, ke en ĝia vivo nur malgrandan rolon ludas la sperto. Anstataŭ lerni el la pasintaj malfeliĉoj por eviti la samajn erarojn centfoje ripetitajn, ĝi emas forgesi tion, kion la prauloj suferis, aŭ nur heredi la timojn kaj la blindan rifuzon ekprovi pli taŭgan vojon.
El la malsukcesoj oni ĝenerale konkludas al senutila pesimismo, dum ili havigas la plej efikan instruilon pri eraroj faritaj kaj eviteblaj. Tio estas antaŭ ĉio konstatebla, kiam temas pri konstruo de paco inter nacioj.
Tiu ekzameno de eraroj, kiun konas kaj aplikas teknikistoj, kiam ili konstruas novajn maŝinojn, plej ofte mankas en la arto de la homaj rilatoj kaj speciale de la interpopolaj klopodoj je komuna organizo por eviti militojn. La tekniko de paca kunvivado ŝajnas ne posedi la saman valoron, kiel la ceteraj teknikaj.
Multe pli da homoj science klopodas observi maltaŭgaĵojn kaj serĉi plibonigojn al iloj mortigaj, ol fari la saman laboron sur la kampo de homa kunvivado, malgraŭ la fakto, ke historio, sociologio kaj psikologio tamen posedas metodojn por ekstudi la temon laŭ diversaj aspektoj.
Ke la registaroj elspezas sumojn ne centoble, sed miloble pli grandajn por la tekniko mortiga, ol por la alia, tio estas ja banalaĵo, kiun oni konsideras kvazaŭ normala.
En helpa mondlingvo, tute male, mi juĝas normala kaj necesa proveton, eĉ modestan, por interesigi la publikon al tiu alia tekniko. Jen la kaŭzo, kial mi decidis verki en Esperanto ĉi tiun studon, kiun mi jam prezentis en franca lingvo sub alia formo, kaj povas nun pliriĉigi per pluaj observaĵoj.
II. DANĜERO DE NACIA SUVERENECO
Malgraŭ la nuna rivaleco inter la grandaj potencoj, la mondo serĉas unuecon. Eĉ interne de kontraŭaj grupoj la tendenco al unuiĝo sur bazo federala pli kaj pli disvastiĝas. La malnova kredo, ke nacioj povas vivi aparte kaj sole kun absoluta suvereneco, ŝajnas hodiaŭ plena iluzio.
Hieraŭ ŝajnis ankoraŭ utopia ĉiu klopoda por krei mondregistaron. Hodiaŭ la revuloj estas tiuj, kiuj imagas la daŭron de suverenaj ŝtatoj ebla longe aŭ eterne. Du mondmilitoj jam montris, al kia teruro kondukas la ekzisto de sendependaj militaj potencoj, havantaj la eblon uzi teknikon detrui unu la alian, kaj havantaj la povon decidi amasajn buĉadojn, dum la homaro posedas nek aŭtoritaton, nek eblecon ilin haltigi.
Ke la civila paca loĝantaro ne ĝuos trankvilecon, ĝis kiam malaperos la plena milita suvereneco de apartaj ŝtatoj, tio fariĝas pli kaj pli ĝenerala konvinko.
El tiu konvinko devenis la unua provo je interŝtata organizo, la Ligo de Nacioj , kaj poste la dua, la Unuiĝintaj Nacioj , sed nek unu, nek la alia kuraĝis forigi la danĝeran suverenecon de la membroŝtatoj, kaj fariĝi vera unuiĝo federala. Pro tio la unua provo malsukcesis, kaj la dua riskas la saman sorton, se ĝi ne decidos la necesan paŝon kaj ne preparas sian evoluon aŭ reformon en la ĝusta direkto.
Ĉar multaj personoj ankoraŭ ne komprenas klare la diferencon inter nura ligo de suverenaj ŝtatoj kaj efektiva unuiĝo federala, ekzameno de la spertoj faritaj, ĉu negativaj, ĉu pozitivaj, estas la plej bona klarigo kaj gvidilo.
Pozitivajn spertojn de sukceso montras ekzemple la historio de la nord-amerikaj anglaj kolonioj , kiuj fondis la usonan federacion en la jaro 1787 post dekunujara anarkio kiel sendependaj ŝtatoj post sia liberiĝo el brita regado.
Similan sukceson atingis la svisaj ŝtatoj , kiuj fondis konfederacion en 1848 post plurcentjara interbatalo ekonomia kaj religia.
Kontraŭe, malsukceson spertis la Ligo de Nacioj, kiu naskis tiom da espero ĉe la homoj. Komparante du sukcesojn kaj unu malsukceson oni tre klare vidas la kaŭzon de la diferenco, kaj tiel la vojo al kompreno ricevas lumon. Tion celas la jena studo.
UNUA PARTO: USONA FEDERALA SPERTO
III. LA NORDAMERIKAJ KOLONIOJ ESTIS TRE MALSAMAJ
Tre malsamaj estis en siaj moroj kaj devenoj la anglaj kolonioj sur la atlantika marbordo de Nord-Ameriko dum la dekoka jarcento. Avoj estis preskaŭ ĉiam rifuĝintoj pro kaŭzo de religia politiko.
En la Bostona regiono vivis puritanoj , demokrataj ĉe alveno, sed baldaŭ ekskludemaj. Unuaj pioniroj en 1620 elŝipiĝis el “ Mayflower ” kun jam preta konstitucio surŝipe redaktita. Ili forkuris el la tiama Anglujo de la reĝoj Stuart , for el persekuto kontraŭ neanglikanoj. En Rhode-Island vivis postaj alvenintoj, ili protestis kontraŭ la posedemo kaj maltolero de la unuaj.
En Virginio loĝis aristokratoj, forkurintaj el la Cromwell -a Respubliko. En nova lando ili daŭrigis la morojn komfortajn, kun elegantaj domegoj, multegaj servistoj, plejparte sklavoj. Al anglikanaj episkopoj ili restis fidelaj. Inter ili kaj la Nordo restos ankoraŭ sentebla la diferenco grava je tempo de Lincoln en 1860. Ĝin pentris romano fama de Margaret Mitchell “Forportas la vento”.
Inter la Nordo kaj la Sudo vivis katolikoj en Maryland , kaj nederlandanoj en Nova Amsterdamo , fariĝinta Novjorko . En Pensilvanio la kvakeroj gvidis modelan ŝtaton laŭ ideoj de William Penn , sen armeo, sen bataloj, amikaj al la indianoj, toleremaj pacifistoj, kontraŭaj al komerco de sklavoj.
Tre malproksime staris tiuj kolonioj, unuj de la aliaj. Por vojaĝi de ĉefurbo al ĉefurbo necesis rajdadi dum semajnoj, kaj transpasi riverojn kaj arbarojn sovaĝajn.
La sistemoj politikaj estis tre diversaj kaj akre malsamaj, kiel la partioj, en kiuj batalis la praavoj, unuj kontraŭ la aliaj. Imagu koloniojn de faŝistoj, de naciistoj, de katolikoj aŭ komunistoj, kaj vi komprenos la tiamajn diferencojn.
Kelkaj kolonioj apartenis al la brita reĝo, kelkaj al akciaj kompanioj, kelkaj al personaj posedantoj, Ĉiu tamen havis ian specon de parlamento, kunvenon de elektitoj. Ĉiu fariĝis iom post iom ŝtato por si mem. Kiam Anglujo militis kontraŭ Francujo, tiuj regnoj kunligiĝis. Ili kaptis terojn de la francoj ĝis la rivero Mississippi . Tiam kunvenis en Albany la unua kongreso de iliaj delegitoj en la jaro 1754.