Павел Булаты
Філамацкія штудыі Аляксандра Фядуты
Рэцэнзія на кнігі “Следы на снегу”, “Филомат в империи”, “Успаміны пра мінулае”
Пра тэму філаматаў нельга сказаць, што яна дасканала і вычарпальна даследавана. Галоўныя факты, ацэнкі, абставіны і акалічнасці “гучнага судовага працэсу” ў гістарыяграфіі добра вядомыя. Але ўсё ж агульны стан вывучанасці філамацкай справы дарэчы будзе ахарактарызаваць загалоўкам “Паданне пра філаматаў”, які трапна сфармуляваў К. Цвірка ва ўступным артыкуле да збору твораў “Філаматы і філарэты” (“Беларускі кнігазбор”, 1998).
Мы цудоўна ведаем пра ўзнёслыя памкненні, натхнёныя думкі, адданасць, ахвярнасць і пакутніцтва студэнтаў Віленскага ўніверсітэта… Да стварэння легенды і вялікай міфалагізацыі прычыніўся Адам Міцкевіч, які ў ІІІ частцы “Дзядоў” стварыў свайго роду канон філамацкіх вобразаў. А што па факце? Калі разбірацца, то і філаматы не такія ўжо ідэальныя і самаахвярныя героі, сенатар Навасільцаў не такі ўжо і крывасмок, Ян Янкоўскі не такі ўжо і падступны здраднік… За міфам, прычым міфам патрэбным, згубіліся сапраўдныя асобы, іх лёс. Гістарычныя факты жыцця затуманіліся створаным ідэальным вобразам, а некаторыя і зусім забыліся ў калектыўнай памяці. Якраз да аб’ектыўнай ацэнкі і навуковага апісання дэталяў філамацкага жыцця і лёсу герояў спрычыняецца ў сваіх даследаваннях літаратуразнавец, доктар філалогіі Аляксандр Фядута.
Сярод шматлікіх літаратуразнаўчых працаў у даследчым багажы А. Фядуты ёсць і філамацкія даследаванні. Так, яшчэ ў 2008 годзе пабачыла свет падрыхтаваная ім кніга “Вильна 1823–1824: Перекрестки памяти”. Гэта зборнік, прысвечаны самай “гучнай палітычнай справе” пачатку ХІХ стагоддзя – “справе філаматаў”. У зборнік увайшлі нарысы вядомага гісторыка І. Лялевеля і ўспаміны прафесара Віленскага ўніверсітэта І. Лабойкі. Абодва яны былі сведкамі працэсу. Да лёсу філаматаў даследчык сур’ёзна вярнуўся ў 2018 годзе, калі ў выдавецтве “Лімарыус” пабачыла свет першая кніга перспектыўнай серыі “Наша ХІХ стагоддзе”. За апошнія тры гады ў ёй выйшлі тры кнігі, да якіх непасрэдна датычны А. Фядута: два ўласныя даследаванні (“Следы на снегу”, 2018 і “Филомат в Империи”, 2019) і падрыхтаваныя да друку мемуары Антонія Эдварда Адынца (“Успаміны пра мінулае”, 2020).
“Следы на снегу”, якія не знікнуць
Першая кніга серыі – “Следы на снегу”. Яна, як адзначаецца ў анатацыі, прысвечана атачэнню Адама Міцкевіча. Сам жа аўтар у прадмове пра кнігу, характарызуючы яе, піша, што гэта спроба аднавіць кантэкст тэкстаў і лёсаў людзей, якія жылі ў памежную эпоху (эпоха падзелаў Рэчы Паспалітай і далучэння зямель да Расійскай імперыі), адчувалі гэтую памежнасць і намагаліся яе змяніць.
Каб рэалізаваць гэта, даследчык прымяніў удалую канцэпцыю кнігі. Тут няма агульнага навуковага сюжэту альбо паслядоўнага раскрыцця аўтарскіх гіпотэзаў. “Следы на снегу” – гэта зборнік самастойных мікрасюжэтаў, невялікіх навуковых апавяданняў, якія аб’ядноўвае пад адной вокладкай эпоха, ідэя, дух. У даследчай працы так бывае, што ёсць пэўны набор гістарычных крыніцаў з цікавым і новым матэрыялам, але ён досыць сціплы: факталогіі не хапае на самастойнае даследаванне, у вялікай працы падобны матэрыял хутчэй другасны, дапаможны. Але знойдзенымі звесткамі так хочацца падзяліцца і шкада іх губляць! Тут прыходзіць на дапамогу абраны А. Фядутам фармат кнігі – калі такіх дробных сюжэтаў збіраецца шмат, то іх трэба аб’яднаць пад адной вокладкай.
Кніга складаецца з 24 самастойных раздзелаў, аб’яднаных у 4 часткі. Як адзначаецца ў бібліяграфічнай даведцы да кнігі, шэраг раздзелаў публікуецца тут упершыню, некаторыя істотна дапрацаваны на падставе выяўленых архіўных дакументаў, частка ўжо друкавалася ў навуковых зборніках, альманахах як самастойныя навуковыя артыкулы.
“Люди и тексты”. Тут аб’яднаны сюжэты, прысвечаныя напісаным тэкстам: лістам, публіцыстычным матэрыялам, мемуарам. А таксама таму, як праз тэксты адлюстроўваецца асоба, яе светапогляд у складаную эпоху. Галоўны герой тут усё ж тэкст, а людзі нібыта ў яго палоне. Праз тэкст можна пазнаёміцца з эпізодамі, звязанымі з Казімірам Кантрымам (куратар бібліятэкі Віленскага ўніверсітэта), Марыяй Шыманоўскай (знакамітая піяністка), Эвай Феліньскай (пісьменніца і мемуарыстка)… Асобы ў эпосе значныя, але як адзначае сам аўтар, яны “культурныя дзеячы так званага «трэцяга шэрагу»”. Тым не менш гэтая частка вартая ўвагі: тут сустракаецца сам Адам Міцкевіч. Здавалася, што новага можна знайсці пра жыццё зорнага паэта? Аказваецца, можна, у прыватнасці, пра яго паэтычныя імправізацыі на вечарынах у Пецярбургу, якія заўразіў Восіп Пржэцлаўскі і дадаў навуковых літаратуразнаўчых фарбаў А. Фядута.