Калі аднойчы ў незвычайны час дзверы ў камеру адчыніліся і ўвайшоў наглядчык, не кірпаты, а іншы, з жоўтым, як рэпа, тварам — інспекцыя! — а за ім нейкі худы і доўгі, як палка, тып, што без дай прычыны чухаў свой нос, — нічога добрага яны ад гэтага не чакалі. І тым больш было дзіўна, калі гэты здаравяк раптам узлаваўся, прычым невядома на каго, і наглядчыку гэта было зразумела не болей за іншых. Ён узяў Жазэфа за руку і пачаў рассоўваць яму пальцы:
— Ды ў гэтага тыпа кароста!.. І ў гэтага таксама...
Зусім збіты з панталыку Дзюпаншэль казаў, што ў яго баліць жывот.
— А я вам кажу, што ў вас кароста!
Добра, добра. Няхай будзе кароста, калі яму так падабаецца. Зганяючы мух, доктар — а гэта ж быў доктар! — схіліўся над трэцім вязнем.
— Ганьба! — сказаў ён. — Ганьба!
Ён гаварыў гэтае слова крыху незвычайна, вымаўляючы «г» адначасова і выбухова і мякка: «К-ханьба».
Гэта асабліва ўразіла Жазэфа. Наглядчык спрабаваў быў растлумачыць, што ўсё гэта — праз гэтых вашывых нягоднікаў: іх проста немагчыма прымусіць як след прыбіраць у камеры...
О-го-го! Ну ўжо і даў ён дыхту гэтай паранай рэпе!
— Змоўкніце! К-ханьба! Каб француз так абыходзіўся з французамі!
Яго гнеўны голас аддаляўся па калідоры. А Жазэф у камеры ўжо цвяліўся:
— К-ханьба! К-ханьба!
Тым часам у той жа дзень усіх трох вязняў перавезлі пад вартай у дрыготкай закрытай машыне ў шпіталь на ўзгорку, дзе быў арганізаваны спецыяльны лазарэт, бо ў турэмным і так ужо не было дзе павярнуцца. Дзіўнае пачуццё — ехаць з турмы ў лазарэт праз увесь гэты неспакойны і насцярожаны горад, дзе яны жылі некалі вольна, удзельнічалі ў барацьбе, што ідзе і цяпер — без іх.
Раней гэта была прыватная клініка, не надта сучасная — з вялікімі пакоямі, невысокімі столямі. Да вайны ў ёй лячылі рабочых з суседніх заводаў і фабрык: сацыяльнае забеспячэнне, як гэта ў іх называлася... Цяпер, калі шпіталь зрабіўся часткай турмы, у ім дзіўна перамяшаліся медычны персанал і турэмная варта. Па начах тут заўжды гарэлі блакітныя лямпачкі, і хворыя прачыналіся, адно каб зірнуць на іх кволы бляск пасля непрагляднай турэмнай цемры.
Той самы доктар, які паслаў іх сюды, рабіў агляды і ў клініцы. Усе ўтрох яны ляжалі побач на суседніх ложках. Жазэф ужо добра здружыўся з «панам», як ён яго называў, але той па-ранейшаму быў негаваркі. Абодва яны ўсё яшчэ асцерагаліся качкі. Тым болей што аднойчы, пасля чарговых працэдур, той запытаўся, перагнуўшыся з ложка:
— Слухай, Жазэф, ты не чуў, што там кажуць пра маёра Арно? Здаецца, яны яго зусім ужо закатавалі...
Але дзе ж гэта было, каб вязня трымалі ў шпітальным ложку адно праз нейкую каросту! Аднойчы, калі галоўная медсястра паспрабавала сказаць пра гэта доктару, той паслаў яе вельмі далёка. Слаўны ён дзядзька быў, гэты доктар! Хадзілі чуткі, што ён загадаў нават адхаяць усю турму, ды такога нарабіў шуму!.. Ён запэўніваў, што ў турме — тыфус, а можа, так яно і было? Сваіх трох малайцоў доктар трымаў пад асабістым наглядам.
І калі інспектар Бэлем захацеў зноў пачаць допыт яго пацыента, доктар — а ён быў інспектарам гігіены ў дэпартаменце і ўяўляў сабой нешта накшталт санітарнага прэфекта — так пацешна яго прабраў: «Ні пад якаю маркай! Вы чуеце?! Дзе вы знаходзіцеся? Хто тут начальнік?» — і г. д. Усе проста душыліся ад рогату на сваіх ложках. У тым ліку і сам Мэнар, пра якога ішла гаворка. А інспектар Бэлем адразу зрабіўся нібы шаўковы, ён не ведаў нават, што адказаць.
— Глядзіце, я зраблю, што вас звольняць! Гэта болей так быць не можа! Гэта ж к-ханьба! К-ханьба!
Калі інспектар і доктар пайшлі, Жазэф з Мэнарам, у добрым гуморы, забыліся да таго, што падзяліліся сваімі думкамі пра тое, што здарылася, з качкай. І качка, які раней быў заўжды паслядоўны ў сваіх учынках, тут даў маху.
— А я вось усё думаю, — сказаў ён, — што яны зрабілі з маёрам Арно?..
Адразу запанавала маўчанне. Жазэф на мігах паказаў нешта Мэнару. І той крыху прыўзняўся над ложкам на перавязаных кулаках і сціснуў зубы з такім выглядам, нібыта казаў: «Пачакай, вось толькі выйдзем на волю, ужо ён пабачыць у нас, гэтая качка!» Тым часам санітаркі разносілі лекі.
І ўсё-ткі доўга гэтак быць не магло. Як казаў Жазэф, хутка іх, відаць, павязуць назад — у турму: яны і так ужо добра падыхалі свежым паветрам. Харч у лазарэце быў не тое каб выдатны, але ўсё-ткі кожны дзень тут давалі капусту, і мыцца можна было цёплай вадой, а аднойчы была нават бульба. Што ж наконт таго, каб пагутарыць, дык магчымасцей у агульным пакоі дзеля гэтага было ўсё-ткі больш, як у трохмесным склепе ў суседстве з занадта добра выхаваным панам, які ўвесь час толькі маўчаў, ды яшчэ адным, які з такою наіўнаю пысай пытаўся ў вас, ці ведаеце вы маёра Гэтага ды ці не чулі пра палкоўніка Таго... Ах, даражэнькія ж вы мае!.. А яшчэ ж тут былі прыбіральні, ды якія — амаль як дома, з акенцам, праз якое можна пабачыць неба. А ў аперацыйным пакоі, кажуць, — бо самому Жазэфу трапіць туды шчасця не выпадала, — ёсць акно, праз якое відаць увесь горад... увесь неабсяжны горад, што распасціраецца да самага далягляду, перарэзаны напалам ракой; гэты вялікі горад, пра які яны марылі, думаючы пра тых, хто там жыў, пра рэчы, што іх чакалі, пра ўсё, што там дзеелася — дзеелася, нягледзячы ні на што, нягледзячы на шэра-зялёных паліцыянтаў, што выходзілі з кашараў і шпацыравалі па вуліцах, гарлаючы свае хаўтурныя маршы і грукаючы ў такт абцасамі ботаў. Пра ўсіх тых, хто быў там, на волі, пра іх упартасць, адвагу, смеласць.