— Я таксама хацела ў вас спытацца пра тую незанятую мансарду. Я магла б каго-небудзь...
Столак застагнаў. Марта адкінулася, склаўшы рукі, як для малітвы, і пасміхаючыся.
— Мансарда. Вы ўжо шостая, даражэнькая. Сёння з раніцы сюды ідуць адзін за адным. Я яшчэ не выпіла кавы, як Мало ўжо былі ў мяне. Іх чацвёра на васьмі квадратных метрах, вы ж падумайце! Потым прыходзіла мадам Мангрынэль, потым калега з пяцьдзесят чацвёртага, потым нейкая манашка...
— Я думаю, сястра Марыя з Сэнт-Фас, — сказала мадам Паке.
— Напэўна, — сказала Марта, — ва ўсякім разе, гаварыла пра нейкіх кузін, пратэжэ, цяжкае становішча. Нават паштальён гаварыў са мной пра гэта. Яны думаюць, што ў мяне сто мансардаў. А на завяршэнне ўсяго прыйшла мадам Сюрмюля і запатрабавала ў мяне мансарду ад імя ўпраўляючага. Здаецца, яна ўжо не ведае, дзе захоўваць свае кансервы.
— Будзе шкада, калі яны прападуць, — сказала мадам Паке ялейным голасам.
— Распараджэнне ўпраўляючага, — буркнула Марта, — мы не можам тут рабіць тое, што нам захочацца.
На нейкі момант абедзве жанчыны замаўчалі. «Спрытная, — падумала Мелані Паке, — робіць выгляд, што нічога не здарылася, а сама ўжо абладзіла сваю справу. Нічога не скажаш, у гэтых кароў усё ідзе гладка. Языкі дадзеныя ім, каб каўтаць, яны толькі і думаюць, як пажывіцца». Стоячы на сваіх тонкіх, як цурубалкі, і прамых, як яе парасон, нагах, мадам Паке адчула прыліў настальгіі па тых часах, калі кожную раніцу, пасля набажэнства, у гэтай самай будцы кансьержкі яе чакала інфармацыя пра навіны квартала, якая давала ёй зарад жвавасці і дзелавітасці. Тоўстая Марта, якая разбылася не ад добрага жыцця (яе тлўшч вырас на бульбе) і нават у пост часам таўсцела, са свайго боку глядзела на Мелані з усё большай інстынктыўнай варожасцю. Гэта была варожасць сала да косткі, тлустых да сухарэбрых. Яна надзімала губы, узводзіла да столі свае жоўтыя вочы, нібы заклікаючы яе ў сведкі, што не можа нічога зрабіць.
— Я ведаю, што вы зробіце так, як трэба, — сказала мадам Паке.
Яна, нічога больш не кажучы, прашмыгнула да лесвіцы. Марта крыху пачакала, кіўнула галавой і, пакінуўшы ў спакоі сваё калена, доўга церла ўпрыгожаную пукатым валляком шыю. Гэты валляк так і не праходзіў. Упэўненая, што яе ніхто, акрамя кошкі, не чуе, яна стала незадаволена апраўдвацца:
— Нельга ж усё аддаваць за так. Нават калі ты маеш на нешта права, у цябе стараюцца яго вырваць.
Усё было правільна, але раптам Марта ўбачыла, як расплюшчыліся вочы Эмілі. Яна млява сказала:
— Гэта нядобра ў дачыненні Мало. Ты ведаеш, што сказаў тата...
— Спі! — грымнула Марта, ці то каб прымусіць замаўчаць дачку, ці то сваё сумленне, якое таксама драмала.
Яна рэзка ўстала і, цмокаючы языком, пашкандыбала на сваю вузкую кухню, дзе яшчэ заставаліся мізэрныя рэшткі засохлага сыру, якімі можна было пажывіцца. А! Не з такой, як у Адрыена, мізэрнай зарплатай можна было дазволіць сабе раскошу грэбаваць імі. Гэты Адрыен, сапраўды, вельмі разумны, калі кажа: «Ды аддай ты сваю мансарду Мало». Такія людзі, як Адрыен, лічаць, што раз яны акуратна прыносяць плату за кватэру, то гэтага дастаткова, каб карміць чатырох чалавек. Мансарда каштуе, сама мала, шэсцьдзесят тысяч франкаў і прызначаецца каму-небудзь грашавітаму, напрыклад, мадам Сюрмюля. Лічыць у старых франках — шэсцьдзесят тысяч, прыямней, чым у новых — шэсцьсот. А Марце гэтыя грошы былі так патрэбныя, што калі яна падлічыла яшчэ раз, то падумала, што мала просіць. Трыццаць тысяч доўгу, апрануць Эмілі, яе дачку, абуць Адрыена, унесці ўзнос за швейную машыну, з якім ужо запазніліся, ну і сціпла ўсё гэта адзначыць. На гэта пойдзе якраз шэсцьдзесят тысяч, значыць, ёй трэба восемдзесят. Яна папросіць восемдзесят, сто, каб атрымаць восемдзесят. І калі мадам Сюрмюля не пагодзіцца, тым горш! Слова ўпраўляючага ні да чога не абавязвала. Марта сама яму пра гэта сказала. Можна было знайсці і што-небудзь лепшае: іншаземца, у якога мала часу, студэнта з багатымі бацькамі, дзеўку, якой няма дзе займацца шашнямі, часам гэта неістотна, раз грошы падаюць вам з неба.
Марта вярнулася ў сваю будку задуманая. Яе і так невялікі лоб ад маршчын, якія прарэзаліся ад неадступных думак, зрабіўся зусім маленькім. Маленькая стрэлка насценнага гадзінніка, заўжды адагнутая ўлева, паказвала дзевяць гадзін; вялікая, сагнутая ўправа, набліжалася да паловы, якую гадзіннік больш не званіў. «Дваццаць пяць хвілін на адзінаццатую», — прашаптала Марта, хуценька прыкінуўшы ў галаве. Яна не схадзіла ў краму, але толькі махнула рукой. Эмілі зноў заснула, а хто спіць, той вячэрае. Дарэчы, колькі там засталося? Яна засунула руку ў вільготныя нетры свайго карсажа і выцягнула дзіўную ладанку на чорным матузку: свой гаманец, сшыты з кавалка тканіны вялікімі шыўкамі, і той мізар, што ў ім быў. Не можа быць і гаворкі пра тое, каб узяць нешта з недатыкальнага аддзялення, дзе ляжаць сто пяцьдзесят франкаў на малако Калет. Але ці не можна неяк перакласці трохі грошай з другога аддзялення, прызначанага на будучыя расходы, у трэцяе, адкуль трацілі грошы сёння? Марта лічыла, пералічвала, і кожны раз атрымлівалася дзвесце шэсцьдзесят шэсць франкаў, два франкі шэсцьдзесят шэсць у цяжкіх франках, як яны цяпер кажуць. Марта ўздыхнула, закрыла свой гаманец, падумала, зноў нерашуча раскрыла, зноў закрыла і, нарэшце, супакоеная сваёй уласнай арыфметыкай (яна карысталася ў якасці найменшага агульнага дзельніка цаной кілаграма бульбы), узяла шэсцьдзесят шэсць франкаў. Урэшце, Адрыену ёсць бляшанка сардзінаў, а калі яму гэта не падабаецца, то няхай пашукае дадатковую работу. Шэсць тысяч франкаў на тыдзень, хіба гэта грошы?! Хіба ён не можа аддаць усю зарплату адразу, замест таго каб выдаваць порцыямі, бо, маўляў, ніколі не хапае грошай да новай зарплаты? Не хапае да зарплаты! Лухта якая! Як быццам не лепей добра пражыць некалькі дзён, рызыкуючы папасціцца некалькі наступных, чым увесь месяц збіраць крошкі? Хіба ёсць іншы спосаб унесці нейкую прасветліну ў сваё жабрацкае жыццё, акрамя як хоць адзін раз парадавацца жыццю і жыць гэтай радасцю, чакаючы, што яна паўторыцца?