Fundamentaj reguloj de la vort-teorio en Esperanto
RAPORTO
de D-ro René de Saussure
prezidanto de la Komisiono pri Vortfarado
al Prof. Boirac,
prezidanto de la Esperantista Akademio
Bern, la 1an de julio 1915.
Tre estimata prezidanto,
En 1907 Prof. L. Couturat el Parizo eldonis verketon pri
Sekve, en 1910, okaze la Sesa Universala Kongreso en Washington, mi publikigis sub pseŭdonimo Antido broŝureton titolitan La logika bazo de Vortfarado en Esperanto.[1] Tiu broŝuro enhavis proponojn faritajn al la Akademio Esperantista por starigi ĝeneralan teorion pri la vortformado.
La Akademio elektis specialan komisionon por ekzameni la proponojn de Antido kaj esplori la tutan demandon pri la vortteorio en Esperanto. Tiu komisiono konsistis el sinjoro de Saussure, prezidanto, sinjoroj Höveler (Ĉefeĉ) kaj Grabowsky. En majo 1913, konforme al la raporto de la komisiono, la Akademio oficiale akceptis la du unuajn proponojn de Antido, kiuj vortiĝis jene:
1e La Akademio opinias, ke la vortformado en Esperanto estas fondita sur la logika kaj senpera konstruo de ĉiu aparta vorto kaj ne sur tiel nomitaj „reguloj de derivado“; ke reguloj de derivado malutilus al la lingvo, agante kontraŭ ĝia normala funkciado, ke tiaj reguloj alportus arbitrajn elementojn, ĝenantajn por la skriba lingvo kaj tre malutilajn por la parola lingvo.
2e La Akademio opinias, ke multaj aŭtoroj trouzas sufiksojn; tio estas preskaŭ neevitebla en la parolado, sed tio estigas la skriban lingvon nenecese peza. La kaŭzo de tiu trouzo kuŝas en la fakto, ke nevole oni ofte tro insistas sur ĉiu esprimota ideo por ĝin penetrigi pli forte en la spiriton de l’ aŭskultanto aŭ de l’ leganto. Ĉar aliflanke oni devas ne tiel ŝparegi la sufiksojn, ke la vortoj fariĝos nekompreneblaj, estas konsilinde difini la du limojn, inter kiuj oni devas resti, tiamaniere, ke oni lasos al arbitro kaj al personaj preferoj rolon kiel eble plej malgrandan.
La Akademio do rekomendas al la aŭtoroj Esperantistaj, ke ili observu la du principojn de neceso kaj de sufiĉo [vidu la sekcion C], kiuj kontraŭstaras unu la alian kaj formas la logikan bazon de vortkonstruo en Esperanto.
La aliajn proponojn de Antido la Akademio ne akceptis en ilia origina formo, kiu ŝajnis iom tro rigida kaj teoria por la praktika uzado de la lingvo. Mi do dediĉis la jaron 1914 kaj parton de 1915 al reorganizo de la komisiono,[2] reesploro de la tuta temo, komparo kun aliaj sistemoj kaj studo de la kritikoj intertempe faritaj de diversaj akademianoj kaj aŭtoroj Esperantistaj; kaj la rezulto estas la nuna raporto, titolita Fundamentaj reguloj de la Vort-teorio, en kiu la tuta teorio estas esprimita per 16 reguloj, klarigataj per aro da ekzemploj, kiuj montras, kiamaniere oni devas apliki la regulojn en la praktiko.
Tiun raporton mi havas nun la honoron submeti al la aprobo de la Akademio kiel definitivan formon de la vortteorio en Esperanto.
Fundamentaj reguloj
de la
VORT-TEORIO
A. Difinoj
1. Vorto estas simbolo de ideo. Trovi la ideon, kiun esprimas donita vorto, estas vortanalizo. Konstrui la vorton, kiu elvokas donitan ideon, estas vortsintezo.[3]
2. Vorto simpla estas vorto unuelementa (ekz.: ekster). Vorto kunmetita estas vorto kreata per kunigo de vortoj simplaj[4] (ekz.: mal'bon'ul'o).
3. Ekzistas kvar specoj de vortoj simplaj: la vortoj radikaj, aŭ radikoj (ekz.: hom); la vortoj prefiksaj, aŭ prefiksoj, kutime uzataj antaŭ radikoj (ekz.: re en ‹re'veni›); la vortoj sufiksaj, aŭ sufiksoj, kutime uzataj post radikoj (ekz.: ul en ‹bon'ul'o›); la vortoj finaĵaj, aŭ finaĵoj, kutime uzataj ĉe fino de vortoj (ekz.: i en ‹ĉirkaŭ'i›). — Ĉiuj vortoj simplaj, eĉ la finaĵoj, estas rigardataj ankaŭ kiel memstaraj vortoj.[4]
4. Pleonasmo oni nomas la ripeton de la sama ideo. Pleonasmoj plifortigas la ideon esprimatan (ekz.: jes, jes! estas pli forta, ol simpla jes!); pleonasmoj tamen ne ŝanĝas la signifon de la vorto aŭ de la frazo (ekz.: virhomo = viro).
5. Sinonimoj oni nomas la vortojn, kiuj havas plej ofte saman signifon, kvankam malsaman formon (ekz.: egalpezo kaj ekvilibro).
6. Ĉiu vorto povas esti uzata en senco propra aŭ en senco figura. Ideo per si mem konkreta povas esti prenata en senco abstrakta, kaj reciproke.
B. Vortanalizo.
7. Vorto simpla estas elemento memstara kaj nevariebla, kies signifon oni trovas en la Universala Vortaro aŭ unu el ĝiaj Oficialaj Aldonoj.
8. Radikvorto kutime esprimas ideon specialan (ekz.: elefant); prefikso aŭ sufikso esprimas ideon pli ĝeneralan (ekz.: mal, em), kaj finaĵo esprimas ideon plej ĝeneralan: o (ideo substantiva); a (ideo adjektiva); i, as, is, ktp, (ideoj verbaj); e (ideo adverba). — Tamen, vortoj el tiuj diversaj kategorioj povas esti sinonimaj (ekz.: sufikso ec estas sinonimo de radiko kvalit). — Multaj vortoj ankaŭ, kvankam ne sinonimaj, estas dependaj unu de la alia pro sia signifo mem. Ekzemple, radiko pom estas dependa de radiko frukt, ĉar la pli speciala ideo ‹pom› entenas en si mem la pli ĝeneralan ideon ‹frukt›; siavice la ideo ‹frukt› entenas la pli ĝeneralan ideon de ‹aĵ'o› konkreta, kiu fine entenas la ĝeneralan ideon substantivan ‹o›. Resume, en vorto pom sin kaŝas la diversaj ideoj: pom(frukt)(aĵ)(o).
9. Antaŭ ol analizi vorton, oni povas forigi la neutilajn por la analizo pleonasmojn.
Ekzemple, en vorto frat'o la finaĵo o estas pleonasma, ĉar radiko frat jam en si mem enhavas la ideon substantivan. Do, kiel klarigis ankaŭ Zamenhof en Fund. Krest. (p. 248): frat'o = frat.
10. Leĝo de renverso. Por analizi vorton duelementan, oni disigas la du elementojn kaj renversas ilian ordon.
Ekzemple, supreniri (formo sinteza) signifas ‹iri supren› (formo analiza).
11. Se tiu analizo ne sufiĉas, oni elvokas la ideojn kaŝitajn en ĉiu elemento.
Ekzemple, en radiko ĉeval sin kaŝas la pli ĝenerala ideo ‹best›; do ĉeval'o = ĉeval(best)'o = ‹besto ĉeval›, ‹besto (el speco) ĉeval›.
[1]
Respondon al la kritikoj de sinjoro Couturat mi faris ankaŭ en aliaj broŝuroj:
[2]
Sinjoro Grabowsky pro aliaj okupoj eksiĝis el la komisiono, kaj Prof. Cart lin anstataŭis.
[3]
Sekve,