Kontraŭe radikoj riĉ, grand ktp entenas, ne la substantivan ideon de ‹persono›, sed la adjektivan ideon de ‹ec'o›. Sekve: grand'ulo = grand(ec)'ulo = ‹ulo (karakterizata per) eco grand›. Simile: tim'ulo = ‹ulo (karakterizata per) stato tim›, ĉar radiko tim entenas la verban ideon de ‹stat'o›.
Rimarko. Se oni havas dubon pri la naturo de la ideo entenata en iu radiko, oni ĝin trovas en la U.V., kiu liveras la tradukon de ĉiu simpla vorto en diversajn naciajn lingvojn. Per tiuj tradukoj oni konstatas ekzemple, ke radiko nobel entenas ideon de ‹persono› (nobelaro estas kategorio da personoj), do nobel'o = nobel(ul)'o = ‹ulo (el speco, el kategorio) nobel›. Kontraŭe, radiko nobl esprimas ‹ec'on›, do nobl'o = nobl(ec)'o, sekve nobl'ulo = nobl(ec)'ulo = ‹ulo (karakterizata per) eco nobl›.
§13. (Ĝenerala sufikso substantiva aĵ)
Rozo estas floro. — La suno brilas. — Jen estas pomo. — Antaŭ la domo staras arbo. — Papero estas blanka.
Akvo estas fluidaĵo. — Tiu ĉi granda altaĵo ne estas natura monto. — Mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. — Mi trinkis teon kun kuko kaj konfitaĵo.
Ĉiuj vortoj substantivaj (roz, pom, dom, ing, er, ar, ktp) entenas en si mem la ĝeneralan ideon de ‹aĵ'o› (konkreta aŭ abstrakta). Ekzemple: pom'o = pom(aĵ)'o = ‹aĵo (konkreta) pom›, ‹konkretaĵo pom›. Kontraŭe radikoj nesubstantivaj, kiel fluid, alt, pak, ktp, entenas nenian ideon de ‹aĵ'o›, sed aliajn ideojn (‹ec'an›, ‹ag'an›, ktp). Ekzemple: fluid'aĵo = fluid(ec)'aĵo = ‹aĵo (karakterizata per) eco fluid›; pak'aĵo = pak(ag)'aĵo = ‹aĵo (karakterizata per) ago pak›.
Rimarko. Kvankam radikoj substantivaj entenas en si mem ideon de ‹aĵ'o›, oni tamen povas uzi sufikson aĵ post radiko substantiva, ĉar pleonasmoj ĉiam estas permesataj por plifortigi la ideon (reg. 4ª). La ripeto de la ideo aldonas al la vorto sencon pli konkretan, pli individuan ol antaŭe. Ekzemple: vorto glaci'aĵo esprimas objekton pli konkretan, pli individuan ol vorto glaci'o, kiu montras nur ĝeneralan ‹aĵon materian›, ‹materion›, dum glaciaĵo montras ‹individuan pecon› eltiritan aŭ faritan ĉefe el tiu materio.
§14. (Ĝenerala sufikso adjektiva ec)
Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. — Mi sopiras je mia perdita feliĉo. — Tiu ĉi rivero havas ducent kilometrojn da longo. — La reĝido konsideris, ke tia kapablo havas pli grandan indon …
Lia heroeco tre plaĉis al mi. — Mi vivas kun li en granda amikeco. — Se la bonsoneco postulas …
La vortoj ver, feliĉ, ind, ktp entenas en si mem ideon ‹adjektivan›, do ‹ec'an›. Sekve: ver'o = ver(ec)'o = ‹eco ver›; ind'o = ind(ec)'o = ‹eco ind›.
Kontraŭe la vortoj hero, amik, hom, ktp entenas ideon, ne de ‹ec'o›, sed de ‹ul'o›. Do: hero'eco = hero(ul)'eco = ‹eco (karakterizata per) ulo hero›.
Rimarko 1. La fakto, ke la ideo ‹adjektiva› estas ideo ‹ec'a›, ‹kvalit'a›, montras, ke la finaĵo a estas sinonimo de sufikso ec, aŭ de radiko kvalit; kaj efektive: hom'eca, hom'kvalita, estas nur pleonasmaj formoj de hom'a. Per interŝanĝo de sufikso ec kun finaĵo a, oni povas do teorie skribi: hom'ec'o = hom'a'o, kaj tiu egalaĵo montras, ke la vorto homeco estas simpla substantivigo de la adjektivo homa, same kiel bel'o estas substantivigo de adjektivo bel.[9]
Rimarko 2. Kvankam ĉiuj radikoj adjektivaj entenas ideon ‹ec'an› en si mem, oni tamen povas uzi sufikson ec post radiko adjektiva, ĉar pleonasmoj ĉiam estas permesataj por plifortigi la ideon (reg. 4ª) (ekz.: ‹Li amas tiun ĉi knabinon pro ŝia beleco kaj boneco›). La diferenco inter bel'o kaj bel'eco estas tute simila je la diferenco inter pom'o kaj pom'frukto, ĉar la ideo ‹ec› estas entenata en bel, kiel la ideo ‹frukt› estas entenata en pom. — Oni povas ankaŭ diri, ke en la ideo de ‹ec'o› sin kaŝas la pli ĝenerala ideo de ‹abstrakt'o›, same kiel en la ideo de ‹frukt'o› sin kaŝas la pli ĝenerala ideo de ‹aĵ'o› (ĉiuj ‹fruktoj› estas ‹aĵoj›, sed ne ĉiuj aĵoj estas fruktoj; simile, ĉiuj ‹ecoj› estas ‹abstraktoj›, sed ne ĉiuj abstraktoj estas ecoj). Do: bel'o = bel(ec)(abstrakt)'o, same kiel pom'o = pom(frukt)(aĵ)(o), kaj sekve: bel'o = ‹abstrakto bel› aŭ ‹eco bel›, same kiel pom'o = ‹aĵo pom› aŭ ‹frukto pom›. Oni povas do akcepti la du formojn: belo = ‹abstrakto bel› kaj beleco = ‹eco bel›, sed tiuj du signifoj ne estas malsamaj; la unua havas nur sencon pli ĝeneralan, ol la dua. — Tamen estas konsilinde ne uzi sennecese la sufikson ec post radiko adjektiva (principo de sufiĉo). En la Fund. Krest. Zamenhof uzas konstante la simplajn formojn: utilo, kapablo, indo, eblo, emo, ktp, kaj preskaŭ neniam la pli pezajn formojn: utileco, kapableco, indeco, ktp.
§15. (Ĝenerala sufikso verba: ad)
La kanto de la birdoj estas agrabla. — Ĝojan feston! — “Vi tute ne estas ĝentila,” diris la feino sen kolero. — Li estas de meza kresko. — Mi malbonigis mian tutan laboron. — Mi aŭdis du pafojn. — Lia hieraŭa parolo estis tre bela.
Por ĝia absoluta reĝado unuanime staris ĉiuj registaroj…[10] — La pazigrafio, kiu ankaŭ estas fondita sur la numerado de la vortoj…[11] — La lingvo internacia ne povas malfortigi la lingvojn naciajn, sed kontraŭe devas konduki al ilia plena ekflorado.[12]
La vortoj kant, paf, koler ktp entenas en si mem ideon ‹verban› do ‹ag'an› aŭ ‹stat'an›. Sekve: kant'o = kant(ag)'o = ‹ago kant›; koler'o = koler(stat)'o = ‹stato koler›.
Kontraŭe la vortoj reĝ, numer, flor ktp entenas ideon, ne de ‹ag'o› aŭ ‹stat'o›, sed de ‹ul'o›, de ‹aĵ'o›, ktp. Do, en vorto reĝ'ad'o, ekzemple, la ideo ‹ag'a› estas esprimata per sufikso ad, kaj nur per sufikso ad, ĉar, se oni forigas tiun sufikson, restas la vorto reĝ'o, kiu entenas en si nenian ideon ‹ag'an›. Sufikso ad estas do sinonima de la verba ideo ‹ag› (fari agon), aŭ ‹stat› (esti, iĝi en stato), kaj sekve: reĝ'ado = ‹ago (karakteriza de) reĝ(o)›; flor'ado = ‹stato (karakterizata per) flor(oj)›.
[9]
Komparu la vortfamiliojn: bel, bel'o (Fr. hom, hom'a, hom'a'o (Fr.