§24. (Sekvo)
Kaj ni restos sensaĝaj kaj senhelpaj bestoj.[22] — Eĉ la plej malriĉaj kaj senkleraj vilaĝanoj.[23]
Per la esprimo ‹kunteksto› oni devas kompreni la diversajn cirkonstancojn, en kiuj troviĝas ne nur la analizota vorto mem, sed ankaŭ ĝiaj diversaj partoj. Ekzemple, en la vortoj sensaĝa, senklera ktp, la radikoj saĝ, kler, kvankam adjektivaj, estas prenataj en senco substantiva, ĉar ili estas tie ĉi komplemento de la prepozicio sen. Do: sensaĝ'a = ‹a sensaĝ› = ‹kiu estas sen sag(o)›, tute same kiel senfrukt'a = ‹kiu estas sen frukt(o)›.
Simile, en la vorto ekzercaro, la radiko ekzerc, kvankam verba, estas prenata en senco substantiva, ĉar gi estas tie ĉi komplemento de la vorto aro. Ekzerc'aro = ‹aro (da) ekzerc(oj)›, kiel ŝaf'aro = ‹aro (da) ŝaf(oj)›.
§25. (Sufiksoj ig kaj iĝ)
La bona virino trankviligis sian soifon. — Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron.
Li paliĝis de timo kaj poste li ruĝiĝis de honto. — En la printempo la glacio kaj la neĝo fluidiĝas.
La sufiksoj ig kaj iĝ ambaŭ estas verbaj sufiksoj, ĉar ambaŭ esprimas verban ideon: sufikso ig signifas ‹doni econ›, kaj sufikso iĝ, ‹akiri econ›. Tiuj sufiksoj estas do plej nature uzataj post radikoj ‹ec'aj›, ‹adjektivaj›: trankvil'igi = ‹igi trankvil›; pal'iĝi = ‹iĝi pal›.
§26. (Verboj aktivaj)
Mi aĉetis por la infanoj tableton. — Sur lia vizaĝo mi vidis ĝojan rideton. — Kun bruo oni malfermis la pordegon.
Post infekta malsano oni bruligas la vestojn. — Li venigis el Berlino multajn librojn. — Mia onklo ne mortigis sin mem. — Sidigu vin, sinjoro!
La verbaj radikoj aĉet, vid, ferm ktp, enhavas en si mem ideon aktivan. Kontraŭe, la radikoj brul, ven, mort, pend, sid ktp, havas (laŭ la U.V.) sencon neŭtran, sed per sufikso ig oni donas al ili sencon aktivan. Efektive: brul'igi = brul'(a)'igi = ‹igi brul'a› aŭ ‹brul(ant)'a›; pend'igi = ‹igi pend(ant)'a›, ktp.
Sufikso ig estas ankaŭ uzata post verbo aktiva, ekzemple: ‹Mi aĉetigis libron› signifas ‹Mi igis (iun) aĉet(anta)libron›, aŭ: ‹Mi igis libron aĉet(ata) (de iu)›.
§27. (Verboj neutraj)
La kuraĝa maristo dronis en la maro. — Li sidas apud la tablo kaj dormetas. — Antaŭ nia militistaro staris granda serio da pafilegoj.
La juna vidvino fariĝis denove fianĉino. — Baldaŭ ni vidis, ke ni trompiĝis. — Li ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo.
La verbaj radikoj dron, sid, dorm, star ktp enhavas en si mem ideon neŭtran. Kontraŭe, la radikoj far, tromp, ekscit ktp havas (laŭ la U.V.) sencon aktivan, sed per sufikso iĝ oni donas al ili sencon neŭtran. Efektive: far'iĝi = far'(a)'iĝi = ‹iĝi far'a› aŭ ‹far'(it)a›; ekscit'iĝi = ‹iĝi ekscit'(at)a›.
Sufikso iĝ estas ankaŭ uzata post verbo neŭtra. Tia verbo montras ‹staton› (ekz.: sidi, stari, pendi); do pendi signifas ‹esti (en stato) pend(anta), kaj pend'iĝi = ‹iĝi (en stato) pend(anta)›.
Rimarko. La neŭtrigo de verbo aktiva per sufikso iĝ estas ekvivalenta je verbo refleksa: ekscit'iĝi = ‹eksciti sin›, trov'iĝi = ‹trovi sin›, ktp.
§28. (Sufiksoj senkarakteraj eg, et, aĉ, um)
En nia lando sin ne trovas montoj, sed nur montetoj. — La forno estis varmega; post du horoj ĝi estis nur iom varmeta. — Sur lia vizaĝo mi vidis ĝojan rideton.
La sufiksoj eg, et, aĉ, um estas senkarakteraj, gramatike indiferentaj, ĉar en si mem ili entenas nenian ideon ĝeneralan: ili estas sufiksoj nek substantivaj, nek adjektivaj, nek verbaj: ankaŭ, nek konkretaj, nek abstraktaj. La sufiksoj eg kaj et respektive pliigas kaj malpliigas la ideon esprimatan de la vorto. Ekzemple: mont'o, mont'et'o, mont'eg'o; varm'a, varm'et'a, varm'eg'a; rid'i, rid'et'i, rid'eg'i. La sufikso aĉ aldonas al vorto sencon malestiman. Ekzemple: ĉeval'aĉ'o, bel'aĉ'a, rid'aĉ'i. La sufikso um ne havas difinitan signifon. Ĝi estas uzata nur por diferencigi du eblajn sencojn de la sama vorto. Ekzemple: kalkan'o, kalkan'um'o; kruc'i, kruc'um'i.[24]
II. Vortsintezo
La vortsintezo estas la konstruo de la vorto, kiu elvokas donitan ideon. Nu, por ‹doni ideon›, oni devas uzi vortojn, kaj tiuj vortoj formas frazon. Vortsintezo estas do simple: kunpremo de tuta frazo en unu vorton. Ĝi estas procedo inversa je la vortanalizo, kiu estas: klarigo de unu vorto per tuta frazo da vortoj.
§29. (Simplaj vortoj)
La ideojn reprezentatajn per simplaj vortoj de la U.V. oni ne bezonas sintezi, ĉar tiujn vortojn la vortaro liveras tute pretaj por la uzo.
Ekzemple, la ideo ‹en la nuna tago› estas sintezita en la U.V. per la simpla kaj tute preta vorto: hodiaŭ.
Tamen, se la simpla vorto havas gramatikan karakteron, t.e. se ĝi entenas en si mem ideon aŭ substantivan, aŭ adjektivan, aŭ verban, oni aldonas al ĝi la taŭgan finaĵon gramatikan (o, a, i).
Ekzemple, se oni volas uzi memstare la simplajn vortojn frat, fort, ind, skrib ktp, oni devas uzi la formojn: frat'o, fort'a, ind'a, skrib'i ktp. — Tion oni faras ne pro logiko, sed, kiel klarigis Zamenhof en Fund. Krest. (p. 248), pro tio, ke en Esperanto «ĉiuj substantivoj en nominativo finiĝas per o, ĉiuj adjektivoj per a, ĉiuj verboj en modo sendifina per i». Alivorte, finaĵo o estas necesa por montri la nominativon, kiel finaĵo i por montri la modon sendifinan. Krom tiu motivo oni povus citi aliajn: en la ĉi supraj ekzemploj, la finaĵoj o, a, i konservas al la akcento ĝian kutiman lokon kaj ebligas la uzon de la formoj akuzativa kaj multnombra (frat'o'n, frat'o'j). Cetere tiuj pleonasmaj finaĵoj alportas en la vorton nenian malutilon, ĉar pleonasmo ne ŝanĝas la signifon de vorto (reg. 4ª).
§30. (Kunmetitaj vortoj)
1. Sintezi la ideon: ‹iri supren›.
Laŭ regulo inversa je reg. 10ª oni havas: ‹iri supren› = supreniri.
[24]
Vortoj kiel orumi, butonumi estas nebonaj, ĉar tiuj vortoj havas la saman signifon kiel ori, butoni.