Так. Больш. Прычым шмат іх стала неяк адразу, як толькі летам 1920 года ў Мінск увайшлі чырвоныя.
Перад тым, зімой, прыехалі ягоныя даўнія, яшчэ па Пецярбурзе, знаёмыя Зінаіда Гіпіус з Дзмітрыем Меражкоўскім. Мароз той зімой быў люты, ледзьве ён іх адагрэў… Калі праз пару месяцаў яны з’язджалі ў Парыж, спыталі: "Застаешся?.." Казалі яму, што тут з ім, калі застанецца, будзе. "А там… Ты поўны сіл, табе яшчэ сарака няма, у цябе жонка з французскай крывёй, французскую мову ведае…"
Ці мала хто ведае тую французскую…
Праз год, вясной 1921-га, ён ужо быў пад хатнім арыштам. Нехта данёс, што ён працаваў у Беларускім нацыянальным камітэце. І па сутнасці не пад арыштам, ці ва ўсякім разе не пад наглядам, ён ужо ніколі не быў.
Так яно й цягнулася з вясны 1921-га па лета 1942-га… І скончыцца мусіла гэтак, як скончылася. Інакш не магло. Напісаў бы Качарыга данос, не напісаў бы - скончылася б так.
Гэта ён наперад ведаў. Разумеў. Не разумеў іншага: што яму ў замежжы рабіць? У той жа Францыі, калі нават сам будзе размаўляць ці пісаць навучыцца па-французску?.. Казаў Меражкоўскаму: "Ува мне адчуванне, што ёсць шанец! Што можа быць Беларусь! І дзе мне гэтае адчуванне падзець? Тут, з’ехаўшы, кінуць? 3 чым тады жыць?.."
Зінаіда, слухаючы, вочы кругліла, у яе прыгожыя вочы былі: "Дмитрий, ты понимаешь, о чем он говорит? Тут России может не стать - какая Беларусь? Некому здесь становиться ей - да и незачем…" І Меражкоўскі ківаў: "Она права. Никогда этого не будет, незачем и некому. Я это знаю, мой прадед из малороссов, Мережко. А где они, Мережки? Нет их, есть только Мережковские."
- Вось чаму абруселыя немкі і колішнія маларосы гэтак Расію любяць?.. - раптам спытаў Горкі Маякоўскага. - Яно й з гісторыі відаць, і сам я не раз заўважаў…
Маякоўскі не зразумеў: "Вы гэта, Аляксей Максімавіч, да чаго? Я не абруселы немец і не колішні маларос, а люблю..." І Кіраў, які сядзеў паперадзе, хмыкнуў, пачуўшы яго: "Ага. Таму й застрэліўся. А вы чаму, - павярнуўся ён да Купалы, зарэзацца спрабавалі? Гэтак Расію любіце?.."
Куйбышаў сабе па каленях пляснуў.
"Я не понимаю, что здесь любить, - казала Купалу, ад’язджаючы з Мінску, абруселая немка Гіпіус. - Приехала - не понимала, и уезжаю - не понимаю".
Што ў Расіі любіць, яна разумела. "Если кончена моя Россия - я умираю".
Шмат хто вярнуўся ў савецкую Расію з эміграцыі. Меражкоўскі і Гіпіус не вярнуліся.
"Не любіць Расію не значыць яе ненавідзець", - казаў Купалу, развітваючыся, Меражкоўскі, і гэта было блізка да таго, што адчуваў Купала, калі пісаў: "У твой ланцуг былі, о Русь, Уплецены з усіх бакоў Украйна, Польшча, Беларусь..." - і думаў, што ланцуг парваны.
Вясной 21-га, у сакавіку, вярнуўшыся з Масквы, з партыйнага з’езду, раптам завітаў да яго Аляксандр Чарвякоў, якога ведаў Купала яшчэ па Смаленску і якога, захапіўшы Мінск, бальшавікі паставілі начальнікам над усёй Беларуссю. Узнёслы, узрушаны: "Давайце з’ездзім да мяне ў Дукору!"
Ледзь дабраліся да ягонай вёскі па вясновай гразі, а ён той гразі як бы й не заўважаў. Горача даводзіў: "Вы ў сумневах, я ведаю. Нядаўна Уласаву казалі, перад тым казалі Лёсіку: не будзе з бальшавікамі ў нас ніякай Беларусі! Дык вось будзе! І яшчэ якая! На з’ездзе ў Маскве па нацыянальным пытанні Сталін выступаў… Я запісаў, - дастаў ён з-пад прыадпоратага падклада шапкі, нібы тое, што сказаў на партыйным з’ездзе Сталін, хаваць ад некага трэба, складзеную паперыну. - Слова ў слова, слухайце."
Чарвякоў паветра ў грудзі набраў, як спяваць сабраўся, урачыстасць на сябе напусціў. "Я имею записку о том, что мы, коммунисты, будто бы насаждаем белорусскую национальность искусственно. Это неверно, потому что существует белорусская нация, у которой имеется свой язык, отличный от русского, ввиду чего поднять культуру белорусского народа можно лишь на родном его языке. Такие же речи раздавались лет пять тому назад об Украине, об украинской нации. А недавно еще говорилось, что украинская республика и украинская нация - выдумка немцев. Между тем ясно, что украинская нация существует, и развитие ее культуры составляет обязанность коммунистов. Нельзя идти против истории. Ясно, что если в городах Украины до сих пор еще преобладают русские элементы, то с течением времени эти города будут неизбежно украинизированы. Лет сорок тому назад Рига представляла собой немецкий город, но так как города растут за счет деревень, а деревня является хранительницей национальности, то теперь Рига - чисто латышский город. Лет пятьдесят тому назад все города Венгрии имели немецкий характер, теперь они мадьяризированы. То же самое будет с Белоруссией…"