- Вы разумееце? - горача нахіліўся Чарвякоў да Купалы. - Сталін - нацыянал! І набірае сілу. Пабачыце, будзе першым у партыі. І будзе не адзін цэнтр, Масква, а Тбілісі, Мінск, Кіеў… Мы паразмаўлялі, ён сам падышоў, кажа: толькі вам кадры патрэбныя, каб Маскву ўраўнаважыць. Вяртаць трэба тых, хто ў эміграцыю з’ехаў, вы гэтым займіцеся…
- І вы паверылі? - спытаў Купала, калі ўжо выпівалі ў Дукоры, у бацькоўскай хаце Чарвякова, які адказаў: "Паверыў. І вы паверце. Інакш…" І дастаў, нібы жартуючы, пісталет.
- Мы на чым згуляць можам? Толькі на любові да Беларусі, - разважліва казаў Купалу Міхась Чарот, разам з якім восенню 1925 года выправіліся яны нібыта ў Парыж на выставу мастацтваў, а па дарозе аказалася, што іх вязуць не ў Парыж, а ў Прагу - угаворваць беларускіх эмігрантаў вяртацца ў Савецкую Беларусь. "Вось ты й гуляй на любові", - кінуў ён Чароту…
Але ж з цягніка не кінешся.
Яшчэ двойчы пасля Прагі ездзіў ён за мяжу. У 1927-м і 1935-м. Да вяртання нікога не з’агітаваў - і больш яго ў замежжа не выпраўлялі.
Паэта Міхася Чарота, хоць ён і верна служыў, знішчылі. Як і многіх іншых, хто служыў і не служыў, верна і няверна.
Знішчылі амаль усіх, хто вярнуўся. Не адразу, каго раней, каго пазней, але амаль усіх. А яны былі калі не сябрамі ягонымі, калі не блізкімі людзьмі, дык і не далёкімі…
У тым, што Сталін будзе першым у бальшавіцкай партыі, Чарвякоў не памыліўся. А ва ўсім астатнім… А ў астатнім пісталет яму самому спатрэбіўся. Абвінавачаны ў тым, што падыграе мясцоваму нацыяналізму, пакрывае ворагаў народа, ён застрэліцца ў сваім кабінеце кіраўніка ўсёй Беларусі.
У Празе Купалу было няёмка, няўтульна. Вярнуўшыся, ён запіў. Хоць нікога не агітаваў вяртацца, але быў там, калі агітавалі. Паказваўся: вось, глядзіце, які я ёсць! Народны паэт! І вы такімі будзеце, калі вернецеся.
- Праз мяне таксама шмат хто з эміграцыі вярнуўся, - пасунуўся да Купалы Горкі. - Я не ўгаворваў, не. Але сам у Маскву падаўся - і яны следам. Хадзіў да Сталіна прасіць за іх. Ён абяцаў: "Я разбяруся", - і з імі разбіраліся. З некім адразу, з кімсьці пасля. На людзях не паказацца было. Схаваўся дома, запіў…
Купала схаваўся ў вёсцы, у Акопах. Блукаў па ваколіцах і ўспамінаў, якім шчаслівым тут было лета 1913 года, у якое вярнуўся ён з Пецярбурга! Як глыбока дыхалася, як лёгка пісалася! За месяц - тры паэмы! "Куды ўсё падзелася?.." - жаліўся ён маці. Яна не суцяшала. "Я казала табе…" Толькі аднойчы, калі заплакаў у яе на падоле, на каленях, як маленькі, пагладзіла па галаве: "Я казала табе трымацца палякаў… Ну, паплач… Памятаеш, як ты з Яхімоўшчыны, з бровара прыехаў? Скардзіўся, што бровар, дзе хочаш не хочаш, а выпіваеш, замінае вершы пісаць. І Антон табе сказаў: трэба нешта кідаць. Ці бровар, ці вершы. Тое самае і цяпер: трэба нешта кідаць. Нічога не змянілася, сыне, толькі Антон памёр…"
Так, нічога ў свеце не змяняецца, толькі нехта памірае. Вось і Антона Лявіцкага, пісьменніка Ядвігіна Ш., які любіў яго і якога ён любіў, не стала. Гэта ён, Антон, якому паказаў Купала свае першыя вершы, спытаў: "А чаму ты размаўляеш па-беларуску, а пішаш па-польску?" - "Бо калі размаўляю, проста кажу…" - "Дык і калі пішаш, проста пішы…"
Антона ў Вільні хавалі, ён хацеў з’ездзіць на пахаванне, але ў Вільню палякі яго не пусцілі. Яны ўвогуле пасля таго, як паміж Вільняй і Мінскам паклалася беларуска-польская мяжа, не давалі яму магчымасці пабываць у горадзе, які яму сніўся. Паўліна казала: "Помсцяць за тое, што ты кінуў па-польску пісаць".
Хто іх ведае, тых палякаў… Хутчэй за ўсё яны лічылі яго чырвоным. Ды на іх месцы ён і сам бы чырвоным сябе лічыў.
Гарэлка не суцяшала… Не ведаючы, што рабіць, ён пачаў вінаваціцца. Ва ўсім перад усімі, перад светам і сабой:
І засумуецца патомак,
Калі дазнаецца аб нас,
Што нейкі з нас хоць быў не зломак,
А плечы гнуў у крук не раз.
Не йшоў з адкрытымі вачыма
У свет і сцежкі не прастаў,
А ўсёй магчымасці магчымай
Таптаў сляды, сябе таптаў.
- За ўсё, што чалавек бярэ, ён плоціць сабой, - уздыхнуў Горкі, і Маякоўскі раптам сказаў рэзка: "Я браў сваё!"
Горкі паківаў.
- Кожны з нас гэтак думаў. А насамрэч мы падаравалі сябе ўладзе. Самі сябе ўпакавалі, перавязалі чырвонай стужкай і падаравалі, - доўжыў ён, чакаючы, што на гэта скажа Маякоўскі, але той нічога не сказаў. Адвярнуўся.
Як пры жыцці паміж імі ладу не было ("Алексей Максимович, как помню, между нами что-то вышло вроде драки или ссоры") - гэтак і па смерці.
"Які лад! - казала яму Зося Шамардзіна. - Калі б не Горкі, я нарадзіла б Маякоўскаму сына. Але Горкі напляткарыў, нібы ў Маякоўскага брыдотная хвароба. Я пабаялася: раптам перадасца? І выкінула з сябе ягонае дзіця".