А на зямлю, што назвалася Беларуссю, але жыла з мовай чужой, наслаў Гасподзь спякоту. Сухмень. Там, дзе сінеў лён, красавалі сады і каласіла жыта, паслалася пустэча. Спёка такая стаяла, што пыльнымі шляхамі сталі Нёман, Прыпяць і Дняпро, перасохлі Нарач, Асвея, Свіцязь - і толькі адна Крыніца бруіла чыстай, празрыстай вадой. І калі б не Яна, дык звяліся б са свету беларусы, і ніхто б пра іх не ўспомніў, як пра пыл на берагах высахлых рэк і азёр.
Песні, казкі, легенды пра цудадзейную Крыніцу па ўсім беларускім краі разляцеліся - і рушылі да Яе, каб выжыць, беларусы. Прыпадалі да жывой вады, пілі Яе, цалавалі і шапталі, цалуючы: "Святая наша… Ты ўратавала нас - і мы не дадзім Табе памерці…"
І вось цуд: чым болей чэрпалі з глыбіняў Яе, чым болей беларускага люду наталялася Яе жывой вадой, тым глыбейшай, паўнейшай ставала крыніца. Нарэшце Яна выйшла з берагоў і напоўніла Нёман, Прыпяць і Дняпро, Нарач, Асвею і Свіцязь, усе рэкі і азёры, на берагах якіх зноў засінеў лён, закрасавалі сады, закаласіла жыта - загучала Богам дадзеная Мова. І пачуўшы Яе, Бог усміхнуўся з нябёсаў…"
Купала расказваў гэтую казку, седзячы на крэсле каля каміна і неадрыўна гледзячы ў агонь, а Магдалена стаяла за ім і гладзіла, гладзіла плечы, як рабіла гэта маці, калі шкадавала…
- Гэта не народная казка, - сказала княгіня, калі ён змоўк. - Такі народ не мог такую казку прыдумаць. Не таму, што няздольны, проста навошта яна яму? Ты сам яе напісаў. І расказаў маці. А пасля прыдумаў, што гэта маці расказала табе. Так?
Ён не адказаў. Спытаў:
- Які такі?.. Які такі народ?..
- Сам ведаеш, які, калі такую казку пра яго прыдумаў.
Купала падняўся імкліва.
- Не, ты скажы, які? Безнадзейны?..
Пытанне было не да Магдалены - да сябе, і ён закрочыў па пакоі ад сцяны да сцяны, ад сцяны да сцяны то ў адну, то ў другую ўпіраючыся: "Што за свет вакол мяне?.. Што вакол мяне за свет?.." - пачаў біць у сцены кулакамі: "Не скалануць!.. Не праламаць!.. Не прабіць!.." - і збіва-ючыся, паўтараючы некалькі разоў адно і тое, стаў казаць, што знясіліўся, спрабуючы зразумець, што гэта за свет такі беларускі, які цураецца самога сябе, і навошта беларускі паэт у гэтакім свеце, чаму б яму ў гэтакім свеце не пісаць па-руску ці па-польску, на мове, на якой чытаюць, тым больш, што ад самага пачатку, калі раптам, нечакана для яго самога напісаліся першыя беларускія вершы, не было ў яго на іх, проста не магло быць ніякай надзеі, бо нават не ўяўлялася, што тут, на гэтай скамечанай, скалечанай зямлі можа быць Беларусь, што на яе з усіх бакоў не накінуцца, не парвуць на шматкі, і Магдалена спыніла яго, схапіла, страсянула за плечы: "Можа быць!.."
- Можа быць! - пафасна ўсклікнула княгіня. - Можа быць Беларусь! Але дзеля гэтага патрэбная ахвяра, некаму трэба ўзысці на крыж! Не паляку і не рускаму, беларусу, у якім будзе такая беларуская вера, што яго, як сына, прыме, раскрыжаванага, беларускі Бог. А без беларускага Бога не будзе тут нічога. Без беларускага Бога ўсё тут безнадзейна.
Яна ўскліквала: "Некаму трэба ўзысці на крыж!" - і глядзела на яго так, нібы ведала, каму.
Іншаму.
Але чаму яму?..
Хоць чаму не?… Вось жа яна, Магдалена. Княгіня… Ёй, адной з най-знатных і найбагатых жанчын ва ўсёй Польшчы, было што, у адрозненне ад яго, губляць, і яна не баялася дзеля таго, чым жыла, страціць усё, што мела. Заявіўшы: "Я беларуска, мой муж ніколі не пабраўся б з полькай!" - княгіня проста ўзвар’явала палякаў. Наплявала на вышэйшы свет, на ягоныя салоны, кінула Варшаву - і ўсё гэта праз любоў да таго, што яна любіла, нават не надта ўсведамляючы: за што? чаму?.. - апантана любіла. Бо мела такую натуру, бо жарсці, якімі жыла, віравалі ў яе душы з такой сілай, якой не было ў жанчынах, якіх ведаў ён раней. Праз гэта й біла яму кулачкамі ў грудзі Паўліна, робячы выгляд, нібы раўнуе яго не да кнігіні, а да Уладзіславы…
З Уладзіславай ён ажаніўся. У Маскве. Зімой 16-га года. Пазней, праз гады, калі Паўліна будзе пісаць успаміны, яна не-не дый назаве Уладзіславу, старэйшую за яе ўсяго на паўтара года, цёткай, а княгіню згадае бабуляй "з доўгім прыгорбленым носам і шэра-вадзяністымі вачамі, з нядбайна зачэсанымі валасамі, што шэрымі ад сівізны касмыкамі рассыпаліся ва ўсе бакі па чорнай, без аніякага станіка, маркізетавай блузцы, скрозь якую прасвечваў касцісты гарсэт."
Баба-Яга.
Ніхто гэтак не прагне помсты і не ўмее помсціць так, як жанчына, калі ў яе з’яўляецца суперніца. Няхай нават суперніца тая прэтэндуе на незанятае месца. "Яно ўсё адно маё..."
Праз тры гады пасля ягонага шлюбу Паўліна дашле яму паштоўку: "Выйшла замуж". І следам, бо ён не адкажа, яшчэ адну: "За Тамаша Грыба, калі ён у турме сядзеў. Мы дамовіліся, што я буду лічыць яго мужам, а ён мяне жонкай".