Ён сустрэнецца з яе мужам у Празе. Двойчы. Першым разам Тамаш, які з’ехаў за мяжу і ствараў у Празе цэнтр беларускай эміграцыі, будзе ўгаворваць яго застацца. "Ваша месца тут, там вас знішчаць". А другім разам спытае: "Хто падгаварыў Паўліну напісаць мне, каб я вяртаўся?.." Так спытае, нібы гэта ён, Купала, Паўліну падгаварыў. І дадасць: "Не сама ж яна такое прыдумала".
Не сама. Пройдзе час, і Паўліна прызнаецца, што пісала на яго даносы. Скажа: "Змусілі. Не сама..."
Магдалена казала: "Ты падмануў яе ў чаканнях".
Пры чым чаканні, калі даносы?..
- Так, мы падманулі нашых жанчын у іх чаканнях! - усклікнуў, усё яшчэ ружавеючы, Горкі. - Што мы пра іх ведаем? Нічога! Яны казалі - мы не чулі. Маўляў, што жанчына можа сказаць?.. Мы нават трактаты пра іх пісалі, нічога пра іх не ведаючы!
- Гэта вы пісалі трактаты, - перапыніў яго Маякоўскі. - Я паэмы пісаў.
Калі Маякоўскі застрэліўся, Горкі сказаў: "Знайшоў час…" І ўсё, больш нічога. Дараваць яму гэта Маякоўскі не мог. Як і плёткі пра ягоную хваробу.
Горкі з цяжкасцю, але зрабіў выгляд, што не ўскрыўдаваў.
- Я не пра тое, што мы напісалі. Я пра тое, што мы дзеля іх зрабілі? Паэмы прысвяцілі?.. А толку? Жэлябужская дзеля мяне дзяцей сваіх кінула, сцэну... А была актрыса - ды яшчэ якая! Нечага ж яна ад мяне чакала. І чаго дачакалася?.. Я сышоў ад яе да Муры. Да Закрэўскай. Раман ёй прысвяціў. Ну прысвяціў - і што? Калі б Уэлс, які ўсё замуж яе клікаў, а яна ўсё не йшла, грошы ёй не пакінуў, Мура ў манастыры жыццё скончыла б… Так што справядліва яна атруціла мяне, калі атруціла. І, можа быць, гэта й было яе чаканнем, - неяк бездапаможна, нібы самому сабе не даючы веры і спадзеючыся, што Маякоўскі запярэчыць, скончыў Горкі, а Маякоўскі не запярэчыў.
Магдалена Радзівіл скончыла жыццё ў манастыры. Напісала ў апошнім лісце: "Прашу ні на што ад мяне не спадзявацца, больш нічога не магу даць".
Не яму, не Купалу напісала, але... Не спраўдзіліся чаканні княгіні. Адпрэчыўшы ўсё, што звязвала яе з ранейшым жыццём, пасяліўшыся ў Кухцічах і зрабіўшы свой маёнтак цэнтрам беларускага нацыянальнага руху, яна адчыняла беларускія школы, у адну з якіх узяла настаўніцай Паўліну, стварала прытулкі для сірацінаў, ахвяравала на ўніяцкую царкву ("Грошай для маіх беларусаў я не пашкадую!"), чакала з’яўлення беларускага Бога, беларускіх святых, а з’явіліся рускія бальшавікі, ад якіх яна, другім разам удава, бо муж загінуў на фронце ў першы год Першай сусветнай вайны, вырашыла ўцякаць да немцаў. Развітваючыся, Купала спытаў: "Чаму да немцаў, калі муж загінуў, ваюючы з немцамі за рускіх..." - і Магдалена сказала: "Так, за рускіх, але чырвоныя - гэта не рускія, чырвоныя - гэта чырвоныя. І яны, калі застанешся, жыць табе не дадуць".
Яна сказала гэта раней за ўсіх. І раней за ўсіх прапанавала з’ехаць. Калі не хоча ў Нямеччыну, дык у Літву, у Коўна, куды яна збіралася спачатку, і калі ён адмовіўся, перахрысцілася на яго: "Некаму трэба ўзысці на крыж".
Яна перажыве яго на тры гады. Памрэ ў Швейцарыі, выявіўшы апошнюю волю: быць пахаванай у Беларусі. Значыць, Беларусь была ў ёй там, дзе жыццё і смерць. Гэтак глыбока.
- Я вінаваты перад маімі жанчынамі! - не пакідаў сваё Горкі. - Вось ні перад кім не адчуваю віны, а перад імі адчуваю. Перад Кацярынай, Марыяй. А вы перад Зосяй? - зноў прычапіўся ён да Маякоўскага, адчуваючы ўсё ж віну, мусібыць, не толькі перад жанчынамі, але і некаторымі мужчынамі таксама. - Перад Ліляй? Веранікай?..
- Толькі не перад Ліляй! - адрэзаў Маякоўскі. - І ўвогуле ні перад кім. Я нікога не змушаў мяне кахаць.
Горкі ўсміхнуўся.
- Некалі я верш такі напісаў. У юнацтве. Спяваў, як раманс: "Я не змушаў кахаць мяне нікога…" Пасля страляўся. Ужо тады віну сваю, якая яшчэ паперадзе была, адчуваў. А вы? - спытаў ён Купалу, страціўшы надзею знайсці сумоўніка ў Маякоўскім. - Перад кім вы... - і Купала адказаў, не чакаючы, пакуль Горкі дапытае, бо ён гэта сніў, гэта будзіла яго сярод ночы, мучыла, апошнім часам мучыла невыносна: "Перад маці. - І стаў гаварыць, гаварыць, гаварыць, не спыняючыся, каб выгаварыцца, ведаючы, што, калі спыніцца, не скажа пра гэта ўжо ніколі і нікому. - Яна мне сніцца, будзіць мяне сярод ночы і пачынае то расказваць казкі, нібы я маленькі, то пытаць, чаму я жыву так, а не інакш, з гэтай жанчынай, а не з той, пішу такія вершы, а не іншыя, яна мяне вымучвае - апошнім часам да спазмаў сэрца. Ці, можа, гэта я сам сябе вымучваю, а думаю, што яна. Я не ўзяў яе з сабой, кінуў яе, калі пачалася вайна, у Мінску, а Мінск ужо гарэў, і мне сніцца, што яна ўзлятае над горадам, як белая птушка, пад крыламі якой шугае полымя, і ляціць за мной, рассыпаючы іскры, гукаючы мяне, Янка, Янка, падае ў мой сон клубам белага агню, я бягу, страсаючы агонь, да вады ратавацца, а па вадзе ў нашай рэчцы абгарэлая, скрываўленая скура плыве, скура маёй маці, якую я спрабую вылавіць, думаючы, што яе можна яшчэ неяк накінуць, нацягнуць на маці, якая стогне, енчыць, я чую, так ёй балюча без скуры, якую я, збягаючы з Мінска, жыўцом з яе садраў і кінуў у машыну, бо скура такая рэч, што можа для нечага спатрэбіцца - і вось яна наплывае на мяне ў нашай рэчцы, я не магу з-пад яе вынырнуць, захлёбваюся, а вада чырвоная, як кроў, і раптам я здагадваюся, што гэта кроў і ёсць, кроў маці, у якую я вяртаюся, у якой і да якой плыву - вунь яна на беразе крывавага мора пад высокай, белай скалой, на якой стаяць людзі з цвікамі і малаткамі, і ляжыць крыж, а над ім лятае нешта трапяткое такое, як агеньчык свечкі, калі тая дагарае, і я разумею, што гэта мая душа, якая яшчэ не адляцела, але вось-вось адляціць, і трэба паспець, пакуль не адляцела, укленчыць, пакаяцца, павініцца перад маці, і я, захлёбваючыся крывёй, плыву, плыву, плыву, але агеньчык над крыжам гасне раней, кожны раз я не паспяваю, а цяпер ужо не паспею ніколі - маці памерла.