Што з ім стала?
Можа, багіня Дзеві-Марыя таксама шапнула яму, што ён мёртвы?
У Віктара не было гэтакіх адносінаў з Ружэвічам, як з Кручам. Яны былі на "вы" - і трымалі дыстанцыю. Зрэдку сустракаючыся ці ў Маскве, ці ў пісьменніцкіх паездках, перакідваліся звыклымі для знаёмых людзей, не абавязковымі фразамі, іншым разам застольнічалі, але і ў застоллях дыстанцыя паміж імі заставалася дастатковай для таго, каб адчуваць яе і не спрабаваць збліжацца.
Хіба аднойчы…
Сапраўднае прозвішча Ружэвіча было Пяткевіч, нарадзіўся ён у сібірскім сяле Касіха, у мясцінах, куды ссылалі беларусаў. У Сібір з Беларусі былі сасланыя і продкі Кручы, які ў Хомічах на Палессі знайшоў свае карані і ўсім казаў, што ён беларус. Дык вось аднойчы Віктар спытаў Ружэвіча, калі той на літаратурную вечарыну ў Мінск прыехаў і пасля вечарыны яны выпівалі ў рэстаране на вакзале, чакаючы начнога цягніка ў Маскву: можа, ягоныя продкі Пяткевічы таксама з Беларусі, надта ж прозвішча беларускае.
Яны сядзелі за сталом пад фікусам, і Ружэвіч, які нідзе і ніколі не распавядаў пра сваю радню, сказаў: "Можа быць. Па сямейным паданні продкі нашы прыехалі ў Сібір з ашмянскім фікусам. Што такое ашмянскі фікус? Ёсць фікусы бенджаміна, бенедыкта, процьма розных гатункаў, але ашмянскага няма. Значыць, ён з Ашмянаў. Неяк я з’ездзіў туды з Танкевічам, там процьма Пяткевічаў. Як фікусаў. Які з маімі каранямі? Як знайсці, калі ніякіх дакументаў? Бацька ў пашпарце палякам быў запісаны, Танкевіч сказаў: "Ён гэткі самы паляк, як і я, заўсёды ўсіх, хто з гэтых мясцін, у палякі запісвалі", - і мы ў пару касцёлаў, якія незачыненыя былі, заехалі, касцёльныя кнігі глядзелі, але ж там не відаць, якіх Пяткевічаў у сібірскае сяло Касіху выслалі… А бацьку майму польскасць ягоная далася ў знакі. Ён у НКВД служыў, на высокай пасадзе быў у Омску, але пачалося паляванне на "польскіх шпіёнаў", яго звольнілі, і ён, каб не гукнулася гэта сям’і, каб мы не сталі сям’ёй ворага народа, развёўся з маці. Каб не арыштавалі, недзе хаваўся, а потым знайшоўся на фінскай вайне, пасля на Айчыннай, пад канец якой загінуў. І цяпер няма каго спытаць пра ашмянскі фікус..."
Віктар чытаў аўтабіяграфію Ружэвіча ў зборніку паэзіі 60-х гадоў. Там: "Мая біяграфія - гэта біяграфія краіны". Як бацькі ягоныя пайшлі на фронт, як марыў ён хутчэй падрасці і біць фашыстаў, як ганарар за свой першы надрукаваны верш у фонд абароны здаў. А пра тое, што расказана было ў вакзальным рэстаране пад фікусам, ні слова.
Тыя вакзальныя пасядзелкі на адносіны іх амаль не паўплывалі. Ні раней, ні пазней не здараліся ў іх такія адкрытыя, на выварат душы размовы, як у Віктара з Кручам. І раптам...
Чаму?
Можа, таму, што абодва выступілі ў Палацы з’ездаў, дзе Ружэвіч свой верш "Па нацыянальнасці я савецкі" на свята рэвалюцыі чытаў? І цяпер яны як бы ў адной лодцы - і ім трэба веславаць у адзін бок: "Я в Державу верую - вечную! Эту. Красную по смыслу. По флагу. По цвету". Але ж зараз Роберт Ружэвіч зусім не ў той, у адваротны бок вяслуе!
- Якімі жарсцямі, з якім напалам жылі гэтыя людзі! - рушыў Ружэвіч далей па сталіцы Брытанскай Індыі. - Роз Айльмер з Уэльса, сямнаццаць гадоў, бачыце, ёй вершы прысвечаныя. Што прывяло цябе ў сямнаццаць гадоў з Уэльса ў Індыю, Роз?.. Элізабет Сандэрсан, 23 гады. Люцыя Пальк, таксама 23, таксама з вершамі на надмагіллі. Як коратка - і як напоўнена, два жыцці ў адным яны пражылі! Жыццё Брытаніі і жыццё Індыі. Мы так не жывём, да старасці цягнем і жывымі паміраем, - неяк дзіўна, нібы нешта ведаў пра яго, чаго не ведаюць іншыя, паглядзеў ён на Віктара, але таго, што ведае, не сказаў. - А вунь вуліца са знакамі вольных муляроў. Дзе грошы, дзе золата, дзе таямніцы, там, вядома, масоны…
Ружэвіч падняўся ў альтанку, якая нагадвала індуісцкі храм, у якім было напісана, што гэта храм генерал-маёра Чарльза Сцюарта, які пасяліўся тут у 1828 годзе і які быў адзін з нямногіх, хто пасяліўся тут не маладым - усё ж патрэбны быў час, каб да генерал-маёра даслужыцца.
- Заходзь! - раптам перайшоўшы на ты, чаго раней між імі не здаралася, запрасіў Ружэвіч так, нібы тут, у альтанцы на брытанскіх могілках жыве. - Я, між іншым, размаўляў з адным генералам пра тваю праблему. Круча мне пра яе сказаў. Мы з ім куды больш блізкія, чым некаму здаецца. За намі гады студэнцкага сяброўства, а ты сам ведаеш, што гэта такое. У яго з тым генералам не склаліся адносіны, а ў мяне склаліся. І Круча папрасіў мяне сяброўствам скарыстацца. Я сказаў генералу, што няварта ламаць лёс чалавеку, які па маладосці нешта не тое напісаў. А ён зрабіў выгляд, нібы не разумее, пра што я? "У нас да паэта Віктара Маргера няма ніякіх прэтэнзій, ён цудоўна выступіў на з’ездзе партыі". Я падзякаваў: няма, значыць, няма. Значыць, пытанне вырашанае. Ён тады: "А што вы, Роберт Станіслававіч, маеце на ўвазе пад нечым не тым, што напісана ім у маладосці?" Пад’ялдыкнуў, даў зразумець, што я на цябе настукаў. Дык я так і не ўцяміў: ёсць у іх на цябе што-небудзь ці няма?..