- Не дапісалі, бо засваволілі! Вам яго дыктавалі, і ў дыктанце не было ніякай нячыстай сілы, дык вы самі прыдумалі некага, хто падобны да д’ябла, каб скінуць на яго і тое нячыстае, што ў вашым героі, і тое, што ў вас. Дык вы ўжо, калі ласка, ці дыктант запісвайце, ці сачыненне пішыце - тут адно з двух. Кансэнсусу паміж Богам і д’яблам быць не можа.
- Моцна сказана, - пахваліў генерала Ружэвіч. - Не можа быць таго, чаго не можа быць. Але вось жа ёсць. Мы сядзім на магіле і выпіваем з тым, хто ў ёй ляжыць. Гэта хіба не кансэнсус?
- Я не выпіваю, - зашпіліўся генерал, нібы паказваючы, што тое, што ён хацеў сказаць, сказана, на іншае ў яго няма часу, і як з’явіўся ён аднекуль знізу, так некуды ўніз і знік.
Ружэвіч у тое месца, куды знік генерал, глядзеў задумліва. "Чаго з’яўляўся? - здавалася, напісана было на ягоным твары. - Каб сказаць тое, што сказаў? А што ён сказаў такое?"
Але надпіс на твары Ружэвіча прачытаў Віктар недакладна.
- Вялікі паэт! - задумліва глынуў Ружэвіч чырвонага, як неба на захадзе сонца, напою. - Які вобраз! Якая метафара! Геніяльны паэт!
- Хто?
- Чарльз Сцюарт.
- Чаму? Што ён сказаў?
- Ён паказаў!
- Што ён паказаў?
- Метафару.
- Якую метафару?
- Метафару ўсяго нашага жыцця. Мы прыходзім у жыццё расшпіліць і зашпіліць гузік. І ўсё!.. Хіба яшчэ, - гэтак жа задумліва паглядзеў Ружэвіч за спіну Віктара, - пакатацца на сланах.
Віктар азірнуўся: па вуліцы вольных муляраў тупалі тры белыя сланы. Наперадзе, на тым вялізным, якога бачылі яны ў рэзідэнцыі губернатара, сядзеў Вензель. Ці губернатар Заходняй Бенгаліі, але гэтак падобны да Вензеля, што не адрозніць.
- Ведаеце, як гэтага слана зваць? - спыніўся каля альтанкі губернатар. - Чарльз Сцюарт. Раней ён быў англійскім генералам, а цяпер ён - індыйскі белы слон. Вось гэта і ёсць пунарджанма. Ці больш зразумела: рэінкарнацыя. Па сутнасці - працэс эвалюцыі. Ад ніжэйшага да вышэйшага. І выходзіць, што на лесвіцы эвалюцыі індыйскі слон вышэй, чым англійскі генерал. Таму і цягне ўсіх пакатацца на сланах. Таго, які за мной, завуць лорд Гастынгс. Ён быў адным з заснавальнікаў Брытанскай Індыі, першым генерал-губернатарам Бенгаліі. Той, які за ім, Бенцінк, таксама лорд, першы генерал-губернатар усёй Індыі, віцэ-кароль. Выбірайце, каму які даспадобы, абодва цікавыя гісторыі распавядаюць.
Ружэвіч выбраў лорда Гастынгса, заснавальніка Брытанскай Індыі. Віктару дастаўся лорд Бенцінк, віцэ-кароль, які распавёў гісторыю насамрэч цікавую. Аказалася, што ён, калі стаў генерал-губернатарам, забараніў саці: абрад спальвання жонак разам з памерлымі мужамі. Усе думалі, што лорд - гэтакі гуманны еўрапеец, які не трывае дзікунства, а ён проста закахаўся ў маладую ўдаву, якую збіраліся спаліць. "Я ўратаваў яе, але не на шчасце, - сумна казаў Гастынгс. - Бацька ўдавы, які быў з секты вешальнікаў, тхагаў, што служылі багіні смерці Калі, у ахвяру ёй прыносячы людзей, задушыў дачку. Тады я знішчыў секту. І ўсе зноў падумалі, што я гуманны еўрапеец, які не трывае дзікунства, а я гатовы быў знішчыць, спапяліць усю Індыю. Ніхто не думае пра нас такіх, якія мы ёсць..."
Слон Гастынгс мерна тупаў па вуліцах Калькуты, Віктара закалыхвала ягоная хада, ягоная гісторыя, якая магла стаць сюжэтам рамана ці паэмы, і яму думалася пра тое, што калі ён, не маючы ніякіх шансаў нарадзіцца, усё ж з’явіўся на гэты свет, дык мог бы з’явіцца тут, і тады Індыя з яе сланамі магла б стаць ягоным жыццём, а калі б памёр, стала б ягонай смерцю, белым сланом, і яму хацелася, каб слон не спыняўся, каб ён тупаў і тупаў, пакідаючы за сабой Калькуту, Індыю, Азію і Еўропу, гэты і той свет, - але слон быў не ягоны…
1
У сны ўвайшлі твае сланы.
Ступалі за сланамі сны
I не належалі мне болей.
Іх сніў
не ў сутарэннях болю,
А ў храме радасці
манах.
Я з босых ног ягоных прах,
Схіліўшыся, сабраў рукамі,
I прахам асвянціў чало…
I, паўшы ніц, спытаўся:
- Свамі [6],
Скажы мне:
што са мной было?
2
- У сны твае
ўвайшлі сланы, -
Сказаў манах. - Але яны
Сваім ісці павінны шляхам.
Чало, што асвянціў ты прахам,
Вадой асвенчана святой.
Шлях з веры ў веру - шлях не твой.
3
"Чаму?" - спытаўся я не ўслых.
Не ўголас ён сказаў: "Ты з тых,
Чый шлях - зваротны.
Да чужых
Святых
ты рушыў са сваімі".
"Святыя могуць быць чужымі?" -
Здзівіўся я.
Нібыта ў шкло
Задымленае, глянуў Свамі,
I дым шкляны праплыў між намі,