Ясь адарваўся ад чытання рукапісу і запаліў цыгарэту.
— Як табе гэта? — спытаў хлопца Грамадзянін, бо лічыў малога найбольш разумным у гэтым таварыстве і даў яму прачытаць першую частку рамана з жыцця злачынцаў, над якім цяпер працаваў.
— Мне зусім не падабаецца, — шчыра адказаў Ясь.
— Што табе не падабаецца?
— Усё, пачынаючы з назвы… Што гэта за назва для рамана, «Туман»?
— Над назвай я доўга думаў, — сказаў Грамадзянін, — і менавіта гэтую выбраў як найбольш адпаведную. Бо разумееш, я пішу пра свет зусім невядомы і жудасна абылганы. Звычайнаму грамадзяніну жыццё злачынцаў вядомае менш за жыццё бізнесменаў.
— А навошта табе гэта пісаць?
— Хачу сказаць праўду пра тых людзей, пра якіх гавораць і, свядома і несвядома, пішуць хлусню.
— Навошта гэтая праўда патрэбная? Навошта і каму?
— Перш за ўсё яна патрэбная самім злачынцам, каб паказаць шляхетным людзям, што іх абяздоленыя браты таксама людзі, у жыцці якіх больш болю, чым ліхіх памкненняў. Акрамя таго, для будучыні. Для людзей мудрых, якія будуць шукаць праўду пра даўнія часы і пра розныя адрэзкі чалавечага жыцця, Для тых, хто захоча ўкараняць і паглыбляць веды пра чалавека… Я хачу публічна сказаць, што злачынцы — гэта проста няшчасныя людзі. Што віна за іх учынкі павінна быць падзеленая паміж усімі грамадзянамі, якія не здолелі ўсцерагчы іх ад гэтага страшнага лёсу. Я буду пісаць пра гэта. Я скажу людзям шмат праўды пра тых, каго выкінула за борт нармальнага жыцця… Я сам адчуваю віну перад імі… Наша абыякавасць і суворасць да іх — вось што сапраўднае злачынства. Подлае, жорсткае… Не магу без агіды згадваць сябе самога, як я некалі выступаў на судзе прысяжным, у ліку дванаццаці іншых прысяжных. Мы судзілі маладога селяніна за забойства бацькі. Ён забіў яго сякерай і сам прыйшоў у паліцыю. На судзе з яго нічога нельга было выцягнуць. Казаў, што д’ябал падкаснуўся, і ўвесь час плакаў. З паказанняў сведкаў таксама нямнога можна было даведацца. Пракурор, какетнічаючы з прысутнымі ў залі дамамі, разануў ладную прамоўку. Мы згодна прызналі: вінаваты. І мужыка адправілі на катаргу, бестэрмінова. Карацей, мы выдралі яго з жыцця. Знішчылі назаўжды… Нядаўна я пачаў думаць пра тую справу. Згадаў сабе пэўныя падрабязнасці: што бацька часта вяртаўся п’яны і біў маці і малодшых дзяцей. Сведкі называлі гэта: «Любіў стары павучыць». Сын заўжды быў цвярозы і працавіты. І шмат іншых падрабязнасцей дадалося. І тады ў мяне склалася абсалютна іншая карцінка. Бацька — тыран, дэспат, як напіваўся, катаваў сям’ю. І неяк сын пастаяў за сябе, маці або меншага каго з дзяцей. Абарвалася ў ім, можа, тое, што ён бачыў, што цярпеў столькі гадоў. Прыйшла «ліхая хвіліна» у якую асляпленне і сякера абрубілі тое, што трываць ужо не было сілаў. Хто вінаваты? Гэта правільнае пытанне… Хто вінаваты ў гэтым, акрамя цемры і галечы?.. Бо гэта наша супольная віна... Хто з тых дваіх больш вінаваты… Забойца ці забіты?.. Можа, забіты?.. А хто будзе саджаць гэтых сытых разумнікаў-быкоў, якія зладзілі сабе тэатр з чалавечай трагедыі і свядома да гэтага злачынства далічылі яшчэ адно… На якое зямное пекла мы асудзілі таго чалавека?.. Асудзілі і ганарліва пайшлі, поўныя пачуцця добра выкананага абавязку. Ці паспрабаваў хоць хто паглыбіцца ў душу таго чалавека… Халера!.. І ніхто не згадаў словаў Хрыста: «Не судзіце, ды не судзімы будзеце…».
Грамадзянін змоўк. Ён быў заўважна стомлены і расчараваны. Важкасць і складанасць узнятай тэмы быццам прыціснулі яго. Ён склаў рукапіс напалам і засунуў яго ў бакавую кішэнь бруднага, зношанага паліто. Ясю перадаўся гэты настрой. Пасля доўгай паўзы хлопец адгукнуўся:
— Ніхто твайго рамана не надрукуе; калі ты будзеш так пісаць. Скажуць, што ты выступаеш у абарону злачынцаў.
Грамадзянін раптам пачырванеў і відавочна раззлаваўся.
— Мо і скажуць… Людзі подлыя… Я выступаю і буду выступаць у абарону справядлівасці… Досыць у нас ужо подласці на сумленні… Я подла жыў: сыты, абыякавы і ў бяспецы тады, калі іншыя галадалі і вымушаныя былі красці тое, што ім па праве належала… Ніхто мяне так жыццю не навучыў, як злодзеі… Адзін мне неяк так сказаў (я тады ў Арле ў турме сядзеў): «Як вы, пане, так у жыцці ўладкаваліся, што жылі сумленна і наогул у турме не сядзелі?» Яму дзіўна было, што я толькі на пяцьдзясят трэцім годзе жыцця ў турму трапіў, — Трамадзянін усміхнуўся. — Я некалі згадаў, як студэнтам сядзеў ля акна і назіраў за арыштантамі, якія пілавалі на падворку дрэва. Падворкам ішла нейкая добра апранутая мажная жанчына. Мінула вязняў, але тут жа спынілася, дастала пяць капеек, падышла да аднаго і ўрачыста сказала: «Вось вам, Бог вас не забыў!» Вязень, якому яна давала грошы, адхапіў руку і раптам сказаў злосным хрыпатым голасам: «Ты, пануся, Богам сабе морды не падцірай. Ён табе не брат! Не для цябе ён прыйшоў! Ты дасі 5 капеек, набалбочаш на 50, нос задзярэш на 500, а скрадзеш на 5000! І гэтыя 5 капеек таму даеш, што або ўдачу ў інтарэсах сваіх мець хочаш, або квіток уваходны ў рай купіць!! Але Бога не падкупіш! Лафірында! І мяне не ашукаеш! Я табе не драбіна ў неба!» Я тады быў страшна абураны — такое хамства! Такіх бы вешаць! Наглядчык вылаяў вязня. Пануся наіндычылася і сказала, што падасць скаргу пракурору… Так была прынятая трапна выказаная праўда… Як бы я хацеў сустрэць таго чалавека!.. Ён ведаў жыццё!.. Для мяне цяпер ён варты больш, чым тысяча прыстойных грамадзянаў з майго мінулага…